Δημοσιεύονται εδώ οι χειρόγραφες σημειώσεις του από το βιβλίο του Σαφ.
Για τις σημειώσεις αυτές του
Σωτηρίου, λέει ο φίλος και συνεργάτης
του Τάσος Βαφειάδης: «….Όταν διάβασε το βιβλίο του Σαφ «Η φιλοσοφία του
ανθρώπου» ζήλεψε που ο Σαφ χαρακτηρίζει το σοσιαλιστικό ανθρωπισμό «αγωνιζόμενο
ανθρωπισμό». Κράτησε σημειώσεις, έκανε αποδελτιώσεις και λογάριαζε να γράψει
πάλι για τον ανθρωπισμό»[i]
.
Δεν πρόλαβε όμως να γράψει.
ΑΝΤΑΜ ΣΑΦ: «ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ
ΑΝΘΡΩΠΟΥ»
Μαρξισμός και Υπαρξισμός
Εκδόσεις «ΘΕΜΕΛΙΟ»-1965
Πρόλογος (σελ. 5-7) : Τρία δοκίμια, τρία μέρη: α!
μέρος: Μαρξισμός και Υπαρξισμός.
β! μέρος: Μια φιλοσοφία του ανθρώπου. γ! μέρος: Συγκρουόμενοι ανθρωπισμοί.
«Μεγάλο ενδιαφέρο για τα προβλήματα του ατόμου. Γι αυτό
αύξησε γοργά η επιρροή του υπαρξισμού. «Επειδή ήταν η μόνη φιλοσοφία, που
φαινόταν ότι συγκεντρώνει την προσοχή της στην απάντηση των ερωτημάτων, τα
οποία είχαν γεννηθεί»
Γι αυτό ανάγκη α! «η φιλοσοφική κριτική του
υπαρξισμού» και β! «Να καταπιαστούμε κι εμείς θετικά με τα προβλήματα
αυτά, να αντιπαραθέσουμε τις δικές μας απαντήσεις».
Πρώτο Μέρος; Ο μαρξισμός «απορρίπτει την υπαρξιακή
λύση των προβλημάτων του ατόμου, αλλά όχι και τα ίδια τα προβλήματα»… πρόκειται
για πραγματικά προβλήματα… υπάρχουν καταστάσεις ηθικής σύγκρουσης (αυτή την
ανακάλυψη έκανε ο υπαρξισμός)».
Δεύτερο Μέρος: «υποδεικνύει την κατεύθυνση όπου
μπορεί να αναζητηθεί η αληθινή λύση των προβλημάτων»
Τρίτο Μέρος: «πραγματεύεται τα προβλήματα του ατόμου
σε σχέση με τις κοινωνικές συνθήκες. Συζητούνται οι λύσεις προβλημάτων της
ατομικής ελευθερίας και ευτυχίας, που προτείνουν διάφοροι τύποι του σύγχρονου
ανθρωπισμού».
Τα δοκίμια αυτά δεν είναι «πολυμαθή». Πράγματι σε ορισμένες
περιπτώσεις η πολυμάθεια είναι απλώς εξωτερικό στόλισμα, που δεν ωφελεί, αλλ’
εμποδίζει».
Μέρος πρώτο (σελ.
41-46)
Μαρξισμός και
υπαρξισμός
α! Η λαϊκή
έλξη του υπαρξισμού (σελ. 11-19)
Σελ. 11 «Ξαφνικό φούντωμα ( στην Πολωνία) της
επίδρασης του υπαρξισμού»
Σελ.12 «ξαφνική και τεράστια έλξη άσκησαν οι ιδέες
του υπαρξισμού», Χρειάζεται «κοινωνιολογική» μα αυστηρά φιλοσοφική ανάλυση.
«Δύο εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις της φιλοσοφίας. Η
μία : φιλοσοφία είναι η επιστήμη των γενικότατων νόμων, που διέπουν
ολόκληρη την πραγματικότητα. Η δεύτερη: φιλοσοφία= θέαση της ανθρώπινης
ζωής από την άποψη της σωστής συμπεριφοράς του ίδιου του ατόμου απέναντι στον
εαυτό του και στους άλλους».
Οι δυό αυτές αντιλήψεις έχουν «μακρά ιστορία» ..
«φτάνουν ως την αρχαία Ελλάδα». Ιωνική φιλοσοφία – σωκρατική σχολή ( «η
οποία συγκεντρώνει την προσοχή της στα πρακτικά και ηθικά προβλήματα της
ανθρώπινης ύπαρξης»)
Σελ.13 Στην Ιωνική φιλοσοφία «υπάρχουν τα σπέρματα
όλων των νεότερων τάσεων, που θέλουν να συνδέσουν τη φιλοσοφία με την επιστήμη
…» «Κατά τον Κικέρωνα, ο Σωκράτης ….κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη
και την οδήγησε στα σπίτια των ανθρώπων» «ιστορικά ο υλισμός καθόλου δεν είχε πάντα
και σε όλα δίκιο, ενώ ο ιδεαλισμός είχε τάχα πάντα σε όλα άδικο».
Όμως ούτε «οι οπαδοί της ιωνικής παράδοσης αρνήθηκαν κάθε
ενδιαφέρο για ζητήματα ηθικής» και «οι υποστηριχτές της σωκρατικής άποψης
σπάνια απαρνήθηκαν εντελώς τα οντολογικά (Σελ. 14) προβλήματα». Τούτο το
διαπιστώνουμε και σήμερα στο νεοθετικισμό και στον υπαρξισμό».
«Δεν απαλλάσσεται κανείς από τα πραγματικά θεωρητικά
προβλήματα, απλώς αρνούμενος πως υπάρχουν».
«Πρόκειται για ζωντανά προβλήματα, τα οποία κάθε άνθρωπος
έτσι είτε αλλιώς, αργά ή γρήγορα θ’ αντιμετωπίσει»
«Ο νεοθετικισμός» τα χαραχτηρίζει «ψευτοπροβλήματα»
«Π.χ. το πρόβλημα της έννοιας της ζωής και του θανάτου».
Βέβαια στο ερώτημα « ποιο είναι το νόημα της ζωής» δεν μπορεί να δοθεί απάντηση
όπως στο ερώτημα «ποια είναι η θερμοκρασία ενός υγρού». Μα αυτό δε θα ειπεί
«πως εξαφανίζεται το πρόβλημα (Σελ. 15) ή ότι δεν είναι φιλοσοφικό
πρόβλημα». Τα προβλήματα αυτά «βγαίνουν μέσα από τις πραγματικότητες της
ανθρώπινης ύπαρξης και από τις πραγματικές ανθρώπινες ανάγκες»
Μα και οι μαρξιστές τα παράβλεψαν τα προβλήματα αυτά. Γι
αυτό τα έχει «τώρα τελευταία εδώ σ’ εμάς (στην Πολωνία) μονοπωλήσει ο
υπαρξισμός». «Έτσι οι υπαρξιστές διεκδικούν το μονοπώλιο σε κοινωνικά σπουδαία
ζητήματα».
Γιατί τόσοι μαρξιστές «τα παράλειψαν και τα εγκατέλειψαν;»
Σελ. 16 Γιατί ο μαρξισμός ενώθηκε «με το επαναστατικό
κίνημα της εργατικής τάξης» και συγκεντρώθηκε «στους νόμους της κοινωνικής
εξέλιξης, στους νόμους της μετάβασης στο σοσιαλισμό..»
Σελ. 17
«Προβλήματα σχετικά με το άτομο υπάρχουν πάντα- όπως π.χ. το πρόβλημα του
θανάτου και του νοήματος της ζωής. Αλλά υπάρχουν εποχές, όπου τα προβλήματα
αυτού του είδους τα παρουσιάζει η ίδια η ζωή κατά τον πιο επιτακτικό τρόπο.
Αυτό συμβαίνει, όταν έχουμε γενικό κλονισμό της εμπιστοσύνης στη σταθερότητα
του κοινωνικού συστήματος, όταν οι κοινωνικές συγκρούσεις προκαλούν ηθικές και
πολιτικές κρίσεις, όταν … τα καθιερωμένα με την παράδοση κριτήρια δεν υπάρχουν
πια. Αυτό εξηγεί τη μαζική έλξη, που εξασκεί ο Μαρξισμός σε πολλές χώρες της
Ευρώπης». Τα «λάθη και διαστρεβλώσεις» του μαρξισμού, η σφοδρή αυτή θύελλα «ήταν για πολλούς ένας ηθικός και πολιτικός
σεισμός, που προκάλεσε ποικίλες σε μορφή και σε βαθμό ηθικές κρίσεις» «Οι
κρίσεις αυτές ήσαν … τόσο βαθύτερες, όσο
πιο έντονη ήταν η …στάση της τυφλής πίστης».
Σελ. 18 Διόλου λοιπόν περίεργο «με την αποκάλυψη των
υπερβασιών όσοι υποτάσσονταν τυφλά σε όλες τις εντολές… να προβάλλουν τώρα
ερωτήματα σχετικά με την ευθύνη του ατόμου για τις πράξεις του, σχετικά με τη
σύγκρουση ανάμεσα στη συνείδηση και την πειθαρχία, … σχετικά με το ρόλο του
ατόμου στο μαζικό κίνημα…»
Διόλου λοιπόν περίεργο που «στράφηκαν προς πηγές, όπου
μπορούσαν να βρουν κάποιου είδους ανάλυση… απάντηση στα ερωτήματα που τους
βασάνιζαν» «Λυπηρό που στον «υπαρξισμό».
Γι αυτό επιβάλλεται να καταπιαστούμε με τα προβλήματα, που παραμελήσαμε.
β! Κριτική της μη μαρξιστικής ιδεολογίας (σελ. 19-24)
Σελ. 19 «Επί πολλά χρόνια η κριτική μας της ξένης
ιδεολογίας είχε μηδενιστικό χαραχτήρα». Ξεμπερδεύαμε με τον χαραχτηριστικό, πως
είναι αστική ή ιδεαλιστική. Εύκολη δουλειά. «όλα τα θετικά στοιχεία μιας
θεωρίας, κάθε σωστή λύση οποιουδήποτε.(Σελ. 20) ειδικού ζητήματος» δεν τα
λογαριάζαμε, τα θεωρούσαμε «εκδηλώσεις συμπτωματικές».
«Αυτός ο τόπος της κριτικής» είχε επιβληθεί έπειτα
«από την ομιλία του Ζντάνωφ εναντίον του «ακαδημαϊκού αντικειμενισμού».
Κολλούσαμε λοιπόν «την ετικέτα» «αστική ή ιδεαλιστική».
Μα αυτή «η μηδενιστική κριτική»
είναι ανάγκη «να ξεπεραστεί»
«Η τέτοια κριτική είχε πολύ θλιβερά
αποτελέσματα»
«Η κριτική, για να είναι
αποτελεσματική, πρέπει να εκπληρώνει
τουλάχιστο τους ακόλουθους τρεις θεμελιακούς όρους»
Σελ. 21 1.Πρέπει να ξέρουμε καλά τις απόψεις
του αντιπάλου και να αντιπαραθέτουμε «τα κατάλληλα επιχειρήματα»
2. Πρέπει να ξεχωρίσουμε σε
ποια προβλήματα «οφείλουν την έλξη τους οι θεωρίες αυτές, ακόμη κι αν «η λύση
που προτείνεται είναι εσφαλμένη»
3. Πρέπει να προτείνουμε
«άλλες θετικές λύσεις στα προβλήματα αυτά»
«Η μηδενιστική κριτική» μας ζημιώνει
ακόμη γιατί «φτωχαίνει τις ιδέες μας και εμποδίζει την ανάπτυξή τους»
«Ένα από τα αποτελέσματα της
μηδενιστικής κριτικής» είναι και η «δογματική» αντίληψη, «πως ένα εσφαλμένο
σύστημα δεν μπορεί να περιέχει κανένα πραγματικό πρόβλημα» και ούτε μπορεί «να
δώσει κάποια θετική λύση σε τέτοια προβλήματα». Κλείνουμε τα μάτια για να μη
βλέπουμε το πρόβλημα και πιστεύουμε – «στρουθοκαμηλική πολιτική» -
πως «το πρόβλημα εξαφανίζεται». Μα έτσι
«κλείνουμε το δρόμο της ίδιας της δικής μας ανάπτυξης».
Σελ. 22 Δύο παραδείγματα: η
σημαντική, και η κυβερνητική
Η σημαντική – υποκειμενιστική
φιλοσοφία- έθεσε ωστόσο το σοβαρό ζήτημα του ενεργού ρόλου της γλώσσας στην
πορεία της γνώσης. «Η άρνηση των προβλημάτων που θέτουν είναι ένα τρομερό
λάθος»
Ο μαρξισμός είναι από τη φύση του
ανοιχτό σύστημα, θεμέλιό του έχει την ανάγκη της αδιάκοπης αναθεώρησης των επί
μέρους θέσεών του, υπό το φως νέων .. «ανακαλύψεων» γι αυτό «συνεχής
δημιουργική ανάπτυξη της θεωρίας του» «ο μαρξισμός είναι πάντα έτοιμος να
αφομοιώνει … και εν ανάγκη να τροποποιεί προγενέστερες θέσεις του»
«Ο Ένγκελς έλεγε ότι η θεωρία τους
δεν είναι δόγμα, αλλά οδηγός για δράση, μεθοδολογία».
Γι αυτό ο δογματισμός στο μαρξισμό
«η δογματική διαστρέβλωση του μαρξισμού» είναι «αναθεωρητισμός της χειρότερης
μορφής, γιατί η αναθεώρηση της θεμελιακής θέσης για το δημιουργικό χαραχτήρα
του μαρξισμού αρνείται τον επιστημονικό του χαραχτήρα»
Σελ. 23 «Αλλά ποιος έχει το
δικαίωμα να ισχυρισθεί a priori
ότι δεν μπορεί να εμφανισθεί κανένα πραγματικό πρόβλημα και καμιά θετική λύση
του προβλήματος έξω από το μαρξισμό; Η πράξη μαρτυρεί…». Ένας τέτιος ισχυρισμός
«απορρέει από τη δογματική διαστρέβλωσή του»
«Οι φωνασκίες της μηδενιστικής
κριτικής δεν είναι δείγμα δύναμης, αλλά αδυναμίας».
γ: Τα προβλήματα του ατόμου (σελ.
24-36)
Σελ. 24 «Δημιουργεί το άτομο
την κοινωνία, διαλέγοντας τον τρόπο της συμπεριφοράς του με πλήρη αυθορμητισμό
και ελευθερία, ή η κοινωνία δημιουργεί το άτομο, και (αυτή) καθορίζει τον τρόπο
της συμπεριφοράς του; Τα προβλήματα αυτά βρίσκονται στο κέντρο της διαμάχης
υπαρξισμού και μαρξισμού. Όλα τα άλλα – συμπεριλαμβανομένου και του προβλήματος
της «ουσίας» και της «ύπαρξης» - είναι συνέπεια του (παραπάνω) προβλήματος»
Σελ. 25 Βέβαια ούτε ο
υπαρξισμός αρνιέται ολοκληρωτικά το ρόλο της κοινωνίας, ούτε ο μαρξισμός το
ρόλο του ατόμου. Ο υπαρξισμός «αντιλαμβάνεται το άτομο σαν απομονωμένο,
μοναχικό, τραγικό στον χωρίς νόημα αγώνα του με τις ξένες δυνάμεις του κόσμου,
που το περιβάλλει». Έτσι όμως καταλήγει στην αντίφαση: «το κυρίαρχο άτομο το
εντελώς ελεύθερο να παίρνει αποφάσεις, οι οποίες εξαρτιένται μόνο από αυτό το
ίδιο, ταυτόχρονα είναι άοπλο και τραγικό στην απεγνωσμένη πάλη του με την
κακεντρεχή μοίρα»
«Η α-κοινωνική αντίληψη για το
άτομο…. εξασκεί δυνατή έλξη στις συνθήκες ηθικού χάους στο μεταπολεμικό κόσμο
όπου καταρρέουν οι καθιερωμένες αξίες, ενώ δημιουργούνται νέες κοινωνικές αξίες
μέσα σε συγκρούσεις και οδύνες»
Σελ. 26 «Υπάρχει μία αντίφαση
μεταξύ του Σαρτρ, που μένει προσηλωμένος στον ….υπαρξισμό και του Σαρτρ που
αποτίει φόρο τιμής στη μαρξιστική φιλοσοφία»
Ο νεαρός Μαρξ … γράφει στις
περίφημες «Θέσεις» του για τον Φόϋερμπαχ. «Η ουσία του ανθρώπου, γράφει, δεν
είναι αφαίρεση που ενυπάρχει σε κάθε ξεχωριστό άτομο. Στην πραγματικότητα είναι
το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων» είναι δηλαδή «προϊόν της κοινωνικής ζωής»
Σελ. 27…… [Το άτομο ο
Φόϋερμπαχ το θεωρούσε αφηρημένο σαν μεμονωμένη ύπαρξη. Όμως τονίζει ο Μαρξ το
αφηρημένο άτομο που αναλύει ο Φόϋερμπαχ ανήκει σε μια ειδική μορφή κοινωνίας]
Σελ. 28 «Οι απόψεις, που
διατυπώνει ο Μαρξ … στις «Θέσεις» για τον Φόϋερμπαχ … αποτελούν απόρριψη των
θεωρητικών βάσεων του υπαρξισμού: του υποκειμενισμού (δηλαδή) της α-κοινωνικής
και μη-ιστορικής αντίληψης [ιστορικός καθορισμός του ατόμου] για το άτομο.
Σελ. 29 «Όταν αντικρύζουμε το
πρόβλημα του ατόμου μαρξιστικά, δηλαδή ιστορικά και κοινωνικά, τότε θα πρέπει
να εγκαταλείψουμε τις ιδεαλιστικές, υποκειμενικές βάσεις του υπαρξισμού»… «ο
μαρξισμός δείχνει, ότι το άτομο, παίρνοντας ανεξάρτητες αποφάσεις, και κατά,
κάποιο τρόπο, διαλέγοντας μεταξύ δεδομένων τάσεων και ενεργειών, το κάνει αυτό,
πάντα κοινωνικά, με την έννοια ότι η προσωπικότητά του καθορίζεται
κοινωνικά … το άτομο παίρνοντας τη θέση
που παίρνει, ανήκει – στην πραγματικότητα- σε μια ορισμένη μορφή της
κοινωνίας».
Η «φιλοσοφία της απόγνωσης»
στηρίζεται μόνο στη στάση ορισμένων κοινωνικών τάξεων, οι οποίες στις καμπές
της ιστορίας χάνουν τις λεγόμενες «αιώνιες» φιλοσοφικές αλήθειες.
[«η κυριαρχία του ατόμου= το άτομο
ανεξάρτητος δημιουργός των τυχών του – αυτή είναι η βαθύτερη έννοια της θέσης ,
σύμφωνα με την οποία η «ύπαρξη» προηγείται της «ουσίας»]
Σελ. 30 «Η φιλοσοφία της απόγνωσης… διακηρύσσει ότι ο
άνθρωπος είναι έρμαιο στα χέρια της μοίρας.
«Ο Ιουδαίος Ιεχωβά είναι τόσο
μοχθηρός, όσο και η «υπαρξιστική μοίρα». Έτσι λοιπόν, «τα άθλια ανδρείκελα,
είναι παίγνιο της κακής μοίρας, ενώ
φορούνε την κούφια κορώνα της κυριαρχίας»… «απομονώνοντας το άτομο από την
κοινωνία, δεν του δίνουν καμιά κυριαρχία».
«Η
φιλοσοφία της απόγνωσης είναι ουμανισμός από την ανάποδη, είναι αμοραλιστική
ηθική, απανθρωπισμένος ανθρωπισμός.
Σελ. 31 «Είναι –λοιπόν-
αδύνατο να συμπληρώσει κανείς το μαρξισμό με τον υπαρξισμό. Αυτό ωστόσο δε
σημαίνει, πως για να είσαι μαρξιστής, πρέπει να εγκαταλείψεις το «αντικείμενο»
του υπαρξισμού» (δηλαδή τα προβλήματα του ατόμου)… «ο μαρξισμός, με βάση τη
μέθοδό του, τη μαρξιστική, πρέπει να καταπιαστεί με … τα προβλήματα του ατόμου»
που τα παραμελούσε και τα είχε «μονοπωλήσει ο υπαρξισμός»
Σελ. 32 «Δύο συμπλέγματα
προβλημάτων ενδιαφέρουν περισσότερο σήμερα τους ανθρώπους
1. «Τα προβλήματα της
προσωπικής ευθύνης για τις πράξεις του ατόμου, - και της πολιτικής δράσης- και
ιδιαίτερα σε … συγκρούσεις μεταξύ αντιτιθέμενων ηθικών κανόνων
2. «Τα προβλήματα της θέσης
και του ρόλου του ατόμου στον κόσμο» τα λένε «το πρόβλημα του νοήματος της
ζωής»
«Ο υπαρξιστής θέτει το πρόβλημα της
ευθύνης .. κατά τρόπο αφηρημένο … αποσπά το πρόβλημα της ελευθερίας και της
ευθύνης του ατόμου από την κοινωνική και ιστορική του αλληλουχία
Σελ.33 Σε μας τη ζήτημα της
ευθύνης των ανθρώπων για τις πράξεις τους … τέθηκε… κατά τρόπο πολύ ζωντανό και
πρακτικό, στη σύγκρουση της κομματικής πειθαρχίας με την ατομική συνείδηση»
«Τα προβλήματα αυτά απαιτούν … πρώτα
απ’ όλα την κοινωνιολογική, θεωρία
για το άτομο μέσα στην κοινωνία, και συνδεδεμένη μ’ αυτήν, τη διαλεχτική της
ατομικής ελευθερίας και της αναγκαιότητας, που απορρέει από τον κοινωνικό
ντετερμινισμό»
Κάθε απόλυτο σύστημα ηθικής με απόλυτους
ηθικούς κανόνες, είναι «ανήμπορο σε καταστάσεις σύγκρουσης» γιατί «κάνοντας
εκείνο, που θεωρείται σωστό, προκαλείς κακές συνέπειες»
Σελ. 34 Ο «υπαρξισμός» είδε
«το πρόβλημα» μα «δεν μπορεί να το λύσει».
Ο μαρξισμός μπορεί να το λύσει μα ως τώρα το απόφευγε. «Ποιο είναι το
νόημα της ζωής;» Δεν είναι «ψευτοπρόβλημα» όπως λένε οι νεοθετικιστές.
«Ματαιότης ματαιοτήτων» Κάθε άνθρωπος «στα βαθιά γεράματα αρχίζει να
συλλογίζεται τη ζωή και το θάνατο» (Σελ. 35) «Γιατί; για ποιο σκοπό; …
Γιατί όλη η προσπάθεια να μείνουμε ζωντανοί , αφού έτσι ή αλλιώς, πρόκειται να
πεθάνουμε;» Βέβαια ο θάνατος φυσικό φαινόμενο. Μα για «το συγκεκριμένο άτομο, ο
θάνατος είναι παράλογος και θέτει υπό αμφισβήτηση όλα όσα κάνει το άτομο αυτό».
Οι θρησκείες δίνουν λύση – μεταθανάτια ζωή, νιρβάνα κ.τ.λ. Η φιλοσοφία πρέπει
να αντιμετωπίσει τα προβλήματα… «που
σχετίζονται με τη μοίρα του ανθρώπου, που ζει, παλαίει, υποφέρει, πεθαίνει».
Αυτά δεν «είναι ψευτοπροβλήματα» «Άδικο
έχουν και οι μαρξιστές (Σελ.36) εκείνοι, που (τα) αντιπαρέρχονται με μια
περιφρονητική σιωπή» Τα προβλήματα αυτά είναι «σπουδαία και κοινωνικώς
αποφασιστικά»
