Η ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

Άρθρο του Κ. Δ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό

 «Ελεύθερα γράμματα»

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΖΩΝΤΑΝΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Διευθυντής : ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ  

Αρ.2 -   12 Μάη 1945

Η σημερινή παιδεία μας παρουσιάζει στα μάτια των παιδιών για ηθικό ιδανικό την επικράτηση του ατόμου με κάθε μέσο. Στη θέση αυτή του αντικοινωνικού ιδανικού, η δημοκρατική παιδεία θα προβάλλει την ευτυχία του συνόλου, την προκοπή και την ευημερία ολόκληρου του λαού. Και αντί να τροφοδοτεί, όπως γίνεται ως σήμερα μόνο τον εγωισμό των παιδιών, θα καλλιεργεί εντατικά, μέσα στη ζωή και με τη ζωή των παιδιών, τα κοινωνικά τους συναιστήματα, την αγάπη, την αλληλεγγύη, τη συνεργασία, την ευθύνη, την αυτοθυσία, και θα τα διοχετεύει σε κοινωφέλιμη δράση. Τα παιδιά μας δηλαδή πρέπει έτσι να διαπαιδαγωγηθούν, ώστε πρόθυμα να δίνουν τον εαυτό τους για την προκοπή ολόκληρης της νεολαίας και του λαού. Πρέπει να νοιώσουν βαθειά, πως την ατομική τους ευτυχία μόνο μέσα στην ευτυχία του συνόλου θα τη βρούνε, και πως έχουνε την υποχρέωση και την ευθύνη να μορφωθούνε,  και να αναπτύξουν όλες τις σωματικές και πνευματικές τους ικανότητες, για να τις θέσουν στην υπηρεσία της ευημερίας, της ευτυχίας του συνόλου.

Βλέπω όμως μερικούς να με ρωτάνε: Δεν υπάρχει φόβος τα κοινωνικά συναιστήματα , με την εντατική καλλιέργεια που θα τους κάνουμε στα σχολεία μας, να πάθουν υπερτροφία; Και δεν υπάρχει φόβος με την υπερτροφία  τους αυτή να συνθλιβεί η ατομικότητα; Και πως θ’ ανθίσει τότε αρμονικά η προσωπικότητα του παιδιού; Και δε θα χάσουνε τα παιδιά κάθε όρεξη και ζήλο για δουλειά, αφού το βαθύτερο ελατήριο, που κάνει τον άνθρωπο να αγωνίζεται και να ξετυλίγει τη δράση του, είναι η ατομική του ανάδειξη, το ατομικό του υλικό και ψυχικό συμφέρο; Δε θα ισοπεδωθούν λοιπόν τα άτομα και δε θα σταματήσει έτσι η πρόοδος;

Καλό είναι να συζητήσουμε σύντομα τις απορίες αυτές: Σε μια κοινωνία, σαν τη σημερινή, είναι φυσικό να είναι βαθειά ριζωμένη η αντίληψη, πως το ατομικό συμφέρο, η επικράτηση του ατόμου, είναι το μοναδικό ελατήριο, που σπρώχνει τον άνθρωπο στη δράση. Γιατί η σημερινή κοινωνία, τραγική για τα αμέτρητα θύματά της, στηρίζεται στον άκρατο ατομικισμό, στη σκληρή εκμετάλλεψη, και μόνο το ατομικό συμφέρο ρυθμίζει την οργάνωση και τη ζωή της. Γι’ αυτό και η παιδεία, όπως είπα, καλλιεργεί, και δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς, τον εγωισμό των παιδιών.

 Στη λαοκρατικά όμως οργανωμένη κοινωνία – και εκεί βαδίζει με γοργό ρυθμό όλος ο κόσμος – το βαθύτερο, το κυριαρχικό ελατήριο, που θα σπρώχνει τον άνθρωπο να ξετυλίγει πρόθυμα τη δημιουργική δράση, θα είναι το γενικό καλό, η ευημερία της ολότητας και όχι το ατομικό συμφέρο. Γιατί ο σκοπός, που με όλα τα μέσα θα επιδιώκει να πραγματοποιεί η λαοκρατικά οργανωμένη κοινωνία, θα είναι η ευτυχία του συνόλου, και αυτός ο σκοπός θα ρυθμίζει την οργάνωση και τη ζωή της. Θα πάψει η εκμετάλλεψη του ενός ανθρώπου από τον άλλο, και όλα τα μέλη της κοινωνίας θα δουλεύουν για τη γενική υλική και πνευματική ανάπτυξη όλων τους, και θα βγάζουν από τη μέση κάθε εμπόδιο , που θα έφραζε την προοδευτική πορεία της κοινωνίας. Θα είναι λοιπόν φλογερή η επιθυμία για πρόοδο, και το κάθε άτομο θα νιώθει  την πιο βαθιά ικανοποίηση, την ανώτερη αυτή εσωτερική ευτυχία, άμα με όλη του την προσωπικότητα, με όλες του τις σωματικές και ψυχικές ικανότητες γίνεται συντελεστής στην πρόοδο, στην προκοπή της ολότητας.

Και έχει και η φύση προικίσει  τον άνθρωπο με τα απαραίτητα όπλα για το ευγενικό τούτο έργο. Του έχει βαθιά ριζώσει μέσα του τα κοινωνικά συναιστήματα. Δεν είναι η κατάλληλη στιγμή ούτε να θίξουμε κάν το πρόβλημα, πως γεννήθηκαν τα κοινωνικά συναιστήματα. Για τώρα μας είναι αρκετή η διαπίστωση, πως τα κοινωνικά συναιστήματα πρωτοπαρουσιάζονται στην πιο τρυφερή παιδική ηλικία, αναπτύσσονται και παίρνουν ολοένα ανώτερες μορφές μέσα στη ζωή του παιδιού, και κυριαρχούν, μπορούμε να ειπούμε, στη νεανική ηλικία. Αυτά λοιπόν τα κοινωνικά συναιστήματα θα γίνουν τα βαθύτερα ελατήρια, τα επιταχτικά εσωτερικά κίνητρα για τη δράση μας μέσα στη λαοκρατικά οργανωμένη κοινωνία. Γι’ αυτό και η λαοκρατική παιδεία έχει χρέος, και δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά, να καλλιεργεί εντατικά τα κοινωνικά συναιστήματα. Ο περιορισμός τους, η καταπίεσή τους όπως γίνεται από τη σημερινή ατομιστική παιδεία μας, είναι ολοφάνερο, πως παρεμποδίζει την αρμονική εξέλιξη του παιδιού, το κάνει ψυχικά ανάπηρο, και έτσι δεν ολοκληρώνεται η ατομικότητά του, ενώ η καλλιέργειά του θα φέρει το πλούσιο άνθισμα και το μέστωμα της προσωπικότητας του παιδιού, γιατί όσο εντατική κι’ αν είναι η καλλιέργειά τους, ποτέ δεν θα γίνει σε βάρος της ατομικότητας του παιδιού, και θα ευνοήσει την αρμονική του εξέλιξη.

Και δεν θα συνθλιβεί η ατομικότητα; Δε θα ισοπεδωθούν όλα τα άτομα; Ας εξετάσουμε σύντομα και την απορία αυτή. Η σύνθλιψη της ατομικότητας και η ισοπέδωση, όσο κι’ αν μας φαίνεται την πρώτη στιγμή παράξενο, μόνο μέσα στη σημερινή κοινωνία γίνεται. Στη σημερινή κοινωνία επικρατούν οι προνομιούχοι, που ζούνε παρασιτικά, χωρίς οι ίδιοι να παράγουνε τίποτε, και οι λιγοστοί εκείνοι, που δουλόπρεπα και ηθικά κατρακυλισμένοι κατορθώνουν να αναριχηθούνε στην τάξη των προνομιούχων. Όλοι οι άλλοι, και είναι αμέτρητοι, οι δουλευτές, που με τον ιδρώτα τους παράγουν τα υλικά και πνευματικά αγαθά, συνθλίβονται  μέσα στον σκληρό αγώνα της ζωής, και η ατομικότητά τους αφανίζεται. Τρείς είναι οι αιτίες: Πρώτα όλοι αυτοί αγκομαχούν να ικανοποιήσουν τις πιο απλές υλικές και πνευματικές ανάγκες τους, φυτοζωούν, και σιγά-σιγά σβήνει η ατομικότητά τους, γιατί τον κόπο τους τον καρπώνονται οι λιγοστοί, οι προνομιούχοι. Δεύτερη αιτία: Μέσα στη σημερινή κοινωνία δεν υπάρχουν οι ευνοϊκές συνθήκες για να φανερωθούν και να δράσουν δημιουργικά οι προικισμένοι από τη φύση με σωματικές και πνευματικές ικανότητες. Και η ολιγαρχική και αντιλαϊκή παιδεία δεν καλλιεργεί τις πλούσιες ικανότητες της πλατειάς μάζας του δουλευτή λαού, και τόσες ιδιοφυίες  πάνε χαμένες και τόσα ταλέντα μένουν αχρησιμοποίητα, συνθλίβονται και μαραζώνουν. Και τρίτο: Όλοι λίγο πολύ σέρνουνε τσακισμένοι τα βήματά τους στην καταναγκαστική και άχαρη δουλειά τους. Γιατί σπάνιο είναι το φαινόμενο στη σημερινή κοινωνία, να ιδούμε έναν άνθρωπο τοποθετημένο σε εργασία αντίστοιχη με τις σωματικές και πνευματικές ικανότητές του, και να ξετυλίγει χαρούμενος τη δημιουργική του δράση. Μήπως κι’ αυτός ο μεγάλος μας ποιητής, ο Παλαμάς, δεν τσακιζότανε χρόνια ολόκληρα γραμματικός στο  Πανεπιστήμιο, για να βγάζει το ψωμί του; Μήπως τόσοι φιλότιμοι επιστήμονες δεν συνθλίβονται μέσα στο βιοποριστικό τους επάγγελμα; Έτσι λοιπόν έρχεται η σημερινή κοινωνία, σωστός οδοστρωτήρας, και ισοπεδώνει τα άτομα και συνθλίβει την ατομικότητα. Ας θυμηθούμε τώρα και την ατροφία, που παθαίνουνε τα κοινωνικά συναιστήματα, με τη διαπαιδαγώγηση που δίνουμε στα παιδιά μας, και τότε θα ολοκληρώσουμε την εικόνα της μιζέριας, όπου είναι καταδικασμένη η ατομικότητα μέσα στη σημερινή κοινωνία.

Από την τραγική αυτή κατάσταση θα λυτρώσει τον άνθρωπο η λαοκρατικά οργανωμένη κοινωνία. Μόνο η λαοκρατικά οργανωμένη κοινωνία θα δημιουργήσει τις ευνοϊκές συνθήκες για να ανθίσει και να μεστώσει η προσωπικότητά μας. Στη λαοκρατικά οργανωμένη κοινωνία θα λυτρωθεί το άτομο από τη σημερινή πολύπλευρη σκλαβιά του, θα αναπνέει ελεύτερα και θα καρπώνεται τον κόπο του. Θα πάψει η σημερινή εκμετάλλεψη, οι βασικές υλικές και πνευματικές ανάγκες μας θα ικανοποιούνται ολοένα και περισσότερο, γιατί ο καθένας θα δουλεύει παραγωγικά για την προκοπή των άλλων, και όλοι οι άλλοι για την δική του την ευτυχία. Έπειτα στη λαοκρατικά οργανωμένη κοινωνία, που σκοπός της, όπως είπαμε, και κίνητρο για τη ζωή της θα είναι η ευτυχία του συνόλου, το συμφέρο της ολότητας απαιτεί να καλλιεργηθούν όλες οι σωματικές και πνευματικές ικανότητες του κάθε ατόμου, και δε θα χάνεται καμιά ιδιοφυία, και δε θα πνίγεται κανένα ταλέντο. Τη σπουδαία τούτη αποστολή θα έχει να εκπληρώσει η δημοκρατική παιδεία με την ποιοτική μόρφωση που θα δίνει στα παιδιά. Μα και το κάθε άτομο, μια και θα του δίνονται από την ολότητα όλα τα μέσα, θα νιώσει βαθιά την υποχρέωση να αναπτύξει όλες τις ικανότητές του και να αποδίνει  με την αντίστοιχη  παραγωγική δουλειά του όσο μπορεί περισσότερο. Μα το συμφέρο της ολότητας απαιτεί ακόμη το κάθε άτομο να δουλεύει σε εργασία αντίστοιχη με τις σωματικές και πνευματικές του ικανότητες. Τότε θα χαίρεται τη δουλειά του, και η απόδοσή του θα φτάσει  στο ανώτατο σημείο. Έτσι λοιπόν η λαοκρατικά οργανωμένη κοινωνία θα γίνει το θερμοκήπιο για το μέστωμα και το πλούσιο κάρπισμα της ατομικότητας. Τώρα καταλαβαίνουμε ακόμη καλύτερα, γιατί η παιδεία μας πρέπει να γίνει πραγματικά λαοκρατική και γιατί, για να διαπαιδαγωγήσουμε τα παιδιά μας πρέπει να καλλιεργούμε εντατικά τα κοινωνικά του συναιστήματα.

Μα η εντατική αυτή καλλιέργειά τους δε θα γίνει σε βάρος της ατομικότητας του παιδιού. Κάνοντας παραπάνω την κριτική της σημερινής παιδείας μας, έδειξα με μερικές πινελιές τη σύνθλιψη, που παθαίνει η ατομικότητα του παιδιού με την αυστηρή εξωτερική πειθαρχία και με την εντατική καλλιέργεια του εγωισμού. Η δημοκρατική  όμως παιδεία θα γίνει και αυτή το θερμοκήπιο για τι άνθισμα της προσωπικότητας του παιδιού. Πρώτα η δημοκρατική παιδεία αναγνωρίζει τα δικαιώματα της παιδικής και νεανικής ηλικίας, και νοιώθει βαθιά την υποχρέωση να δημιουργήσει όλες τις ευνοϊκές συνθήκες για να βαδίσει ανεμπόδιστα την πορεία της ανάπτυξής του, να ικανοποιούνται οι βασικές ανάγκες του, και να λύνονται με τον πιο ικανοποιητικό τρόπο τα προβλήματά του. Έπειτα η δημοκρατική παιδεία θα λυτρώσει το παιδί από τη σημερινή σκλαβιά του, και θα οργανώσει έτσι τη ζωή του, ώστε το κάθε παιδί να αναπτύξει όλες τις σωματικές και πνευματικές του ικανότητες. Η καλλιέργεια λοιπόν των κοινωνικών συναιστημάτων δε θα γίνει σε βάρος της ατομικότητας του παιδιού. Αντίθετα βγάζει από τη μέση ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια, που αντίκοβαν την κανονική ανάπτυξη της ατομικότητας και έκαναν το παιδί ψυχικά ανάπηρο.