Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ

Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ- pdf

Άρθρο του Κ. Δ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ

Δημοσιεύθηκε στο «Ρίζο της Δευτέρας»

ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ

Στις 17 Μαΐου1947

«Από το αυγό στην κότα» είναι το πρώτο παιδικό βιβλίο που προσφέρει στα ελληνόπουλα η εκδοτική εταιρία «ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ».

Κάμποσοι γονείς και δάσκαλοι, συνηθισμένοι στα κακοτυπωμένα και ανούσια στο περιεχόμενο ελληνικά παιδικά βιβλία, θα παραξενευτούν. Άλλοι πάλι ταμπουρωμένοι στην προοδοφοβία τους , θα κατρακυλήσουν στο συνηθισμένο τους συκοφαντικό αποτροπιασμό. Όσοι όμως αγαπούν πραγματικά το παιδί, θα ενθουσιαστούν  με την «Παιδική Βιβλιοθήκη» που άρχισαν να εκδίδουν τα «ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ».

Τα εφτά βιβλία της πρώτης σειράς της «Παιδικής Βιβλιοθήκης» γραμμένα για τα παιδιά από τους καλύτερους Αμερικανούς παιδαγωγούς και εικονογραφημένα από ονομαστότερους ζωγράφους ανοίγουν και στη χώρα μας το σωστό δρόμο για το τόσο παραμελημένο παιδικό βιβλίο. Οι συγγραφείς τους στηρίζονται στη βαθειά γνώση του παιδικού οργανισμού, στις πραγματικές ανάγκες του, στην πορεία που βαδίζει η ανάπτυξή του. Και όσοι λογοτέχνες και δάσκαλοι θέλουν ειλικρινά και από αγάπη στο παιδί να καταπιαστούν με το παιδικό βιβλίο, και να θέσουν το ταλέντο τους στην υπηρεσία του ελληνόπουλου πολλά θα έχουν να διδαχτούν. Γιατί πρέπει να ομολογήσουμε πως οι λογοτέχνες μας – λιγοστές είναι οι εξαιρέσεις – δεν έδωσαν ακόμη στο ελληνόπουλο το καλύτερο που θα μπορούσαν να του δώσουν είτε γιατί δεν είχαν μελετήσει την παιδική ψυχή, είτε γιατί θεώρησαν πάρεργο και κάτι πολύ απλό το παιδικό βιβλίο. Δεν μιλώ για όσους έγραψαν σχολικά βιβλία. Αυτοί υποτάχτηκαν θεληματικά στα αντιπαιδικά προγράμματα του υπουργείου Παιδείας, και ο σκοπός τους ήταν σε μεγάλο βαθμό εμπορικός. Πολλά είναι τα χαρακτηριστικά ελαττώματα του παιδικού βιβλίου στη χώρα μας. Θα σταθώ σήμερα σε δυό. Κι’ αυτά είναι: Η υπερτροφική και συχνά αρρωστιάρικη καλλιέργεια της παιδικής φαντασίας και η ακαλαίστητη εμφάνιση του παιδικού βιβλίου.

Πολλοί υποστηρίζουν πως η πιο κατάλληλη πνευματική και η μοναδική λογοτεχνική τροφή, που πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερα στο μικρό παιδί είναι τα παραμύθια, οι φανταστικές ιστορίες και περιπέτειες, τα παιχνίδια της φαντασίας, φτάνει να είναι καλά διαλεγμένα και καλογραμμένα. Κοιτάξτε, λένε, πόσο τέρπεται το παιδί μ’ όλα αυτά. Μα το πρόβλημα είναι: δίνοντας τέτοια τροφή στο παιδί, βοηθούμε την κανονική του ανάπτυξη, την αυτομόρφωσή του; Είναι τάχα η κυριαρχία της φαντασίας στην παιδική ηλικία μόνιμη κατάσταση, και πότε φυσικά πρέπει να την εδραιώσουμε, ή μήπως είναι μόνο ένα χρήσιμο και μεταβατικό στάδιο ; Για ν’ απαντήσουμε στο ερώτημα τούτο πρέπει πρώτα να λύσουμε ένα άλλο πρόβλημα. Για πιο λόγο τέρπεται το παιδί με τα παιχνίδια της φαντασίας ; Μ’ άλλα λόγια, τι ρόλο παίζει η φαντασία στην παιδική ηλικία;

Η φαντασία εμφανίζεται στον άνθρωπο από τα πρώτα βήματα της ζωής του, πρίν από άλλες σπουδαίες νοητικές λειτουργίες. Διπλός είναι ο ρόλος της. Το μικρό παιδί για να ζήσει, για να αναπτυχθεί και να αυτομορφωθεί πρέπει να γνωρίσει το γύρω του κόσμο. Τεράστια είναι η προσπάθειά του. Μα ο γύρω του κόσμος, ο φυσικός και κοινωνικός περίγυρος είναι πολύπλοκος και δυσκολονόητος. Τόσα μυστήρια κρύβει μέσα του. Τόσα ερωτηματικά ορθώνονται μπροστά στο παιδί. Πώς να τα ξεδιαλύνει ; Το νοητικό όργανο που βοηθεί το παιδί να δώσει μια απάντηση, είναι η φαντασία. Το φεγγάρι γίνεται δρεπάνι, τα σύννεφα αμάξι με άσπρα άλογα, το χελιδόνι αεροπλανάκι. Αυτός είναι ο πρώτος ρόλος της φαντασίας. Είναι ο προπομπός που ανοίγει κάποιο δρόμο. Είναι το μαγικό ραβδί, όχι που μεταμορφώνει, όπως λένε τα πράγματα, μα που απλοποιεί και απαλύνει. Είναι το μαγικό πουλί, που παίρνει στα φτερά του το παιδί, το περνάει ανάμεσα στα μυστήρια, χωρίς να το συνθλίβει και το φέρνει στην πρώτη επικοινωνία μαζί τους. Μα η επικοινωνία αυτή όσο κι’ αν ικανοποιεί το παιδί, δεν είναι αρκετή. Μόλις περάσει η πρώτη ικανοποίηση φουσκώνει το στήθος του παιδιού με ολοένα καινούργια ερωτηματικά.

Από το άλλο μέρος το παιδί ζητά να ικανοποιήσει τις ανάγκες και τις επιθυμίες του, που του γεννιούνται σε κάθε του βήμα. Η σκληρή όμως πραγματικότητα και η καθιερωμένη κατασταλτική και απαγορευτική ανατροφή δεν το αφήνουν να τις ικανοποιήσει. Και καταφεύγει – και τούτος είναι ο δεύτερος συμπληρωματικός ρόλος της φαντασίας – στην φανταστική ικανοποίηση, όπως άλλωστε πολύ συχνά και ο ενήλικος. Έτσι και στον ύπνο του και στο ξύπνιο του τρώει φανταστικά τα κεράσια, που του απαγορέψαμε να φάει ή κάνει το καλάμι άλογο και την καρέκλα αυτοκίνητο. Ευεργετικός είναι ο διπλός ρόλος της φαντασίας. Χωρίς τη φαντασία, τρομακτικά και παραλυτικά θα ήταν για το παιδί τα μυστήρια που το περιβάλλουν. Και χωρίς τη φαντασία συντριπτικά θα ήταν τα δράματα της παιδικής ψυχής και χαμένος ο παράδεισός της.

Μα όσο κι’ αν ανοίγει τον δρόμο η φαντασία και όσο κι’ αν ανακουφίζει, δεν ικανοποιεί πραγματικά. Με τη φαντασία εισχωρεί το παιδί στα μυστήρια που το τριγυρίζουν μα δεν τα ξεδιαλύνει πραγματικά. Στη φαντασία καταφεύγει για να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του, μα δε χορταίνει. Απαραίτητη η φαντασία, μα και βλαβερή η κυριαρχία της. Και είναι μεγάλο το λάθος μας και τραγικές για το παιδί οι συνέπειες άμα με την υπερτροφική και απαιδαγώγητη καλλιέργεια της φαντασίας παγιοποιούμε την κυριαρχία της. Παρεμποδίζουμε έτσι το παιδί να κατανοήσει πραγματικά και να κυριαρχήσει το γύρω του κόσμο, και τρέφοντάς  το με φανταστικές ικανοποιήσεις, του παραλύουμε την πρωτοβουλία του και την δημιουργική του δράση.

Αν προσέξουμε την πορεία που βαδίζει στην ανάπτυξή του ο παιδικός οργανισμός, θα ιδούμε πως παράλληλα με τη φαντασία και – το σπουδαιότερο – με τη βοήθειά της, παρουσιάζονται σε αδιάκοπη αλληλοεξάρτηση και αλληλοδιείσδηση μαζί της, σιγά-σιγά και ολοένα εντονώτερα  και οι άλλες νοητικές λειτουργίες, η παρατήρηση, η αντίληψη, η ανάλυση, η κρίση, η σύνθεση. Μ’ αυτές πλουτίζει την πείρα του το παιδί, αυτές το βοηθούν να ξεδιαλύνει τα μυστήρια και να δώσει σωστή απάντηση, όσο λειψή κι’ αν είναι, στα ερωτηματικά που το πιέζουν και το ανησυχούν. Αυτές πρέπει κι’ εμείς να βοηθήσουμε να αναπτυχθούν στην αλληλοδιάδοχη και αλληλοδιεισδυτική πορεία τους και όχι χωριστά την κάθε μια, όπως συχνά γίνεται ως τώρα.

   Το συμπέρασμα βγαίνει μόνο του: Χρέος έχουμε εμείς οι ενήλικες να βοηθήσουμε το παιδί να καταχτήσει το γύρω του κόσμο και να του δημιουργήσουμε όλες τις ευνοϊκές συνθήκες για να ικανοποιεί πραγματικά με τον πιο ωφέλιμο για τον οργανισμό του τρόπο τις ανάγκες και τις επιθυμίες του. Χρέος μας λοιπόν να το βοηθήσουμε να βγαίνει από τον φανταστικό και να εισχωρεί ολοένα βαθύτερα στον πραγματικό κόσμο. Για το έργο αυτό έχουμε δυό πολύτιμα μέσα: Τα ερωτηματικά του παιδιού από το ένα μέρος, και από το άλλο τις επιστημονικές γνώσεις.

Όλη η δυσκολία είναι να βρούμε τον κατάλληλο τρόπο να συνδυάσουμε τις επιστημονικές γνώσεις, που όλο και καλύτερα και βαθύτερα μας εξηγούν την πραγματικότητα, με το «κατ’ εξοχήν» νοητικό όργανο του μικρού παιδιού, με τη φαντασία. Κι’ αυτό το πετυχαίνει περίτεχνα ο συγγραφέας του βιβλίου «Από το αυγό στην κότα». Δεν πλάθει παραμύθια. Δεν έχει ανάγκη να το κάνει. Ανοίγει μπροστά στα μάτια του παιδιού μια σελίδα από το μαγικό βιβλίο της φύσης – δεν υπάρχει ωραιότερο παραμύθι για το παιδί από το μαγικό βιβλίο της φύσης – και με την πλούσια φανταχτερή μα αντικειμενική εικονογράφηση, βάζει τη φαντασία του παιδιού σε λειτουργία την καθοδηγεί περίτεχνα να ιδεί ένα από τα τόσα θαύματα, τη χαλιναγωγεί με τις κατάλληλα διατυπωμένες επιστημονικές γνώσεις μέσα στα μυστικά της φύσης και έτσι τη βοηθεί να μεταμορφωθεί σε σωστή παρατηρητικότητα, για να βρεί μόνο του το παιδί τη σωστή απάντηση και να κατανοήσει το θαύμα πως «το ολόασπρο γυαλιστερό αυγό μεταβάλλεται σε ένα κίτρινο γεμάτο πούπουλα κλωσσόπουλο». Με το συνδυασμό αυτό, με τη χαλιναγώγηση της φαντασίας με τις επιστημονικές γνώσεις οδηγούμε το παιδί να διεισδύει στα μυστήρια που το τριγυρίζουν, να παρατηρεί, να αναλύει και να συνδέει τα φαινόμενα, να καλλιεργεί δηλαδή την καθαυτό νόηση, το πιο πολύτιμο όργανο για τη δημιουργική δράση του ανθρώπου μέσα στη ζωή και για τη ζωή.

Βέβαια τις επιστημονικές γνώσεις προσπάθησαν να τις δώσουν στο παιδί πολλά από τα ως τώρα παιδικά βιβλία και ιδιαίτερα τα σχολικά. Μα πόσο αψυχολόγητη και αντιπαιδαγωγική είναι η προσφορά τους. Τα βιβλία αυτά πάσχουν από επιστημονίτιδα. Οι συγγραφείς τους κόβουν συχνά τα νήματα της φαντασίας, αραδιάζουν πορίσματα και νόμους της επιστήμης έξω από τη ζωή, συμπυκνώνουν στις σελίδες τους ξερές, κατάξερες γνώσεις, που πρέπει το παιδί να τις αποθηκέψει, άχρηστο και αχρησιμοποίητο φορτίο, στη μνήμη του. Είναι καρφοβελόνες, όπως έλεγε και ο μεγάλος μας δάσκαλος Δημήτρης Γληνός, που μπήγονται στο μυαλό του παιδιού, το πληγώνουν, το βαραίνουν και σταματούν την κανονική λειτουργία και ανάπτυξή του. Από την αρρώστεια αυτή , την επιστημονίτιδα είναι αμόλυντο το έργο του Αμερικανού παιδαγωγού «Από το αυγό στην κότα». Δεν είναι ξερή και ανούσια εμβρυολογία της κότας. Το παιδί με τις πολύχρωμες εικόνες που έχει μπροστά του και με το φακό που του βάζει ο συγγραφέας στο χέρι παρακολουθεί με τη φαντασία του  μα με τα μάτια της βυθισμένα μέσα  στην πραγματικότητα την μεταμόρφωση του αυγού σε κλωσσόπουλο και ξεδιαλύνει μόνο του το θαύμα αυτό, που τόσο το έχει συγκινήσει.

Μα ο Αμερικανός παιδαγωγός προχωρεί ένα βήμα ακόμη. Στην τρίτη και τέταρτη σελίδα του βιβλίου με απλά, καθαρά και «τίμια» λόγια εξηγεί στα παιδιά και ένα άλλο μυστικό. Τα φωτίζει με το φως της επιστήμης και διαλύει τις προλήψεις, που, όπως μας λέει η σύγχρονη παιδική ψυχολογία, προκαλούν ένα από τα πιο συγκλονιστικά δράματα της παιδικής ψυχής και την πληγώνουν βαθειά με επικίνδυνο πολλές φορές αντίκτυπο στην εξέλιξη του παιδιού. Το μυστικό πως γεννιούνται και αναπτύσσονται όλα τα ζωντανά πλάσματα. «Και οι άνθρωποι γεννιούνται από ωάρια» γράφει «Το ένα κύτταρο το δίνει η μάνα……. Το άλλο κύτταρο το δίνει ο πατέρας. Γι’ αυτό το λόγο και τα κοτόπουλα και τα ψάρια και τα σκυλιά και οι άνθρωποι, έχουν όλα πατέρα και μάνα». Ξέρω πως οι σεμνότυφοι θα σκανδαλισθούν και μερικοί δε θα διστάσουν να κατρακυλήσουν στη  συκοφαντία. Δε θέλουν ή δεν μπορούν να νοιώσουν τη λυτρωτική και ηθικοπλαστική δύναμη της αλήθειας. Και δεν έμαθαν ακόμη πως κάτω από τη σεμνοτυφία  τους, άλλοι συνειδητά και άλλοι χωρίς ίσως να το ξέρουν, κρύβουν επικίντυνη και για τον εαυτό τους και για τους άλλους ψυχική διαφθορά.

Μα και ένα άλλο προτέρημα του βιβλίου θέλω να τονίσω. Πρώτη φορά, όσο ξέρω παρουσιάζεται στον τόπο μας ένα τόσο καλοτυπωμένο, πλούσια εικονογραφημένο και με άρτια καλλιτεχνική εμφάνιση παιδικό βιβλίο.