ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΜΟΡΦΩΣΗ

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΜΟΦΩΣΗ -pdf

Άρθρο του Κ. Δ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Ελεύθερη Ελλάδα»

«Απογευματινή εφημερίδα, όργανο του πολιτικού συνασπισμού των κομμάτων του ΕΑΜ»

Από τις 11 έως τις 17 Οκτώβρη του 1946 στη στήλη

«Η επιστήμη για το λαό» σε έξι συνέχειες ως «Μάθημα»

ΑΝ ΣΑΣ ΡΩΤΗΣΩ: Ο άνθρωπος πού τέλειωσε το γυμνάσιο, ή ο άνθρωπος πού σπούδασε στο πανεπιστήμιο, ή ακόμη ο καθηγητής στο πανεπιστήμιο, είναι «μορφωμένοι»; Θα μού απαντήσετε – φαντάζομαι χωρίς να το καλοσκεφτείτε – πώς και οι τρείς τους είναι μορφωμένοι, ο ένας βέβαια περισσότερο από τον άλλον, ανάλογα με τα γράμματα πού έμαθαν, ανάλογα με τις σπουδές πού έκαναν. Και αντίθετα, ο αναλφάβητος ή ο αγράμματος, πού φοίτησε το πολύ δυό-τρία χρόνια στο δημοτικό σχολείο και αποξέχασε και τα λιγοστά πού έμαθε θα μού πείτε πώς και οι δυό τους είναι «αμόρφωτοι» επειδή είναι αγράμματοι.

Αν μάλιστα σας ρωτήσω για τον πρωτόγονο άνθρωπο πού ζει σε άγρια ή μισοάγρια  κατάσταση, θα παραξενευτείτε για την ερώτησή μου, και χωρίς κανένα δισταγμό θα μού απαντήσετε πώς αυτός δα είναι ολότελα «αμόρφωτος». Και αν ακόμη σας ρωτήσω, τι είναι εκείνο πού σας κάνει να χαραχτηρίσετε «μορφωμένο ή αμόρφωτο» έναν άνθρωπο, ποιο δηλαδή είναι το κριτήριό σας, θα μου απαντήσετε πρόθυμα, πως είναι τα γράμματα, οι γνώσεις , πού έμαθε. Μ’ άλλα λόγια ταυτίζετε τη μόρφωση με τη μάθηση. Και με το δίκιο σας γιατί αυτό γινόταν χρόνια πολλά και αυτό γίνεται ακόμη και σήμερα ιδιαίτερα σε μας. Ένα από τα βασικά ελαττώματα της παιδείας μας, αληθινή πληγή για τα παιδιά μας, είναι πως ενδιαφέρεται σχεδόν αποκλειστικά για τη μάθηση –την ποσοτική και διακοσμητική μάθηση – και όχι για την μόρφωση, έτσι που γεννάει στον καθένα την αντίληψη, πως μορφώνομαι και αποχτάω και αποθηκεύω στο μυαλό μου γνώσεις, είναι το ίδιο πράγμα.

Είναι όμως σωστή η αντίληψη αυτή; Μόρφωση και μάθηση είναι το ίδιο πράγμα; Αποκλείεται τάχα, ένα τελειόφοιτος  του γυμνασίου, ή ένας διπλωματούχος του πανεπιστημίου ή και ένας «σοφός» καθηγητής να μην είναι μορφωμένος, όσο κι’ αν είναι πολύμαθος και γραμματισμένος; Και αντίθετα αποκλείεται ο αναλφάβητος ή και ο πρωτόγονος άνθρωπος να είναι «μορφωμένοι» όσο κι’ αν είναι αγράμματοι; Η ουσία της μόρφωσης είναι τα γράμματα οι γνώσεις; Τι είναι λοιπόν η μόρφωση και ποια θέση παίρνουν μέσα στη μόρφωση οι γνώσεις; Να το πρόβλημά μας.

*

Θα ξεκινήσουμε στην έρευνά μας από μερικές πολύ απλές παρατηρήσεις. Άμα συγκρίνουμε τον άνθρωπο με τα άλλα θηλαστικά ζώα θα διαπιστώσουμε πολλές διαφορές αναμεταξύ τους. Θα σταθούμε σε τρείς. Αυτές μας ενδιαφέρουν σήμερα για το πρόβλημά μας:

Α’. Ο άνθρωπος όταν γεννιέται είναι το ποιο αδύναμο πλάσμα. Το βρέφος δεν μπορεί ούτε να κουνηθεί από τη θέση του, ούτε την τροφή του να βρει, ή να πάει να πάρει. Και φωτιά αν πιάσει η κούνια του θα καεί ζωντανό. Η ζωή του κρεμιέται ολοκληρωτικά από τη βοήθεια του ενήλικου, από την περιποίηση της μητέρας προ πάντων. Συγκρίνετε το βρέφος με τα νεογνά των άλλων ζώων, με το κατσικάκι, το αρνάκι, το γατάκι, το πουλάκι. Η υπεροχή τους είναι ολοφάνερη. Τα νεογνά των άλλων ζώων έρχονται στον κόσμο καλύτερα διαμορφωμένα, καλύτερα προετοιμασμένα για τη ζωή τους. Μπορούν από την πρώτη στιγμή να μετακινούνται μόνα τους, να παίρνουν ή και να βρίσκουν ακόμη την τροφή τους, και να προφυλάγονται λίγο πολύ από τους κιντύνους. Μπορούν δηλαδή να ικανοποιούν τις ανάγκες της ζωής τους χίλιες φορές καλύτερα από το βρέφος. Η πρώτη μας λοιπόν παρατήρηση είναι πως το βρέφος βρίσκεται σε πολύ μειονεχτική θέση. Είναι ολότελα ανίκανο να ικανοποιήσει τις ανάγκες της ζωής του. Είναι σε σύγκριση με τα νεογνά των άλλων ζώων πολύ πιο ανώριμο, πολύ πιο αδιαμόρφωτο.

Β’. Η δεύτερη παρατήρηση: Όλοι μας θα έχουμε προσέξει, πως τα άλλα ζώα ενηλικιώνονται πολύ γρηγορότερα από τον άνθρωπο. Η παιδική τους ηλικία διαρκεί πολύ λιγότερο, λίγους μήνες το πολύ ένα δύο χρόνια, δεν κρατάει περισσότερο από το ένα δέκατο ως το ένα εικοστό της ζωής τους. Έτσι το πουλάκι της κότας διαμορφώνεται ολοκληρωτικά , γίνεται ώριμη ενήλικη κότα και γεννάει  σε έξη επτά μήνες. Η παιδική όμως και νεανική ηλικία του ανθρώπου κρατάει πολύ περισσότερο, είναι 4-8 φορές ακόμη μεγαλύτερη, απλώνεται ως τα 18-20 χρόνια, περίπου πιάνει το ένα τρίτο της ζωής του.

Σκεφτήκατε ποτέ γιατί αυτή η παράταση της παιδικής ηλικίας του ανθρώπου πού τόσους κόπους, τόσες φροντίδες και τόσα έξοδα στοιχίζει σε μας τους ενήλικους στους γονείς; Είναι τάχα τυχαία, παράλογη ιδιοτροπία της φύσης; ‘Η γίνεται για να προφτάσει ο άνθρωπος να χαρεί στην παιδική ηλικία την αφροντισιά και τη χαρά, πριν να μπει στα βάσανα της ζωής όπως λένε  μερικοί φιλάνθρωποι παιδαγωγοί πού γι’ αυτό το λόγο φροντίζουν για το παιδί, ενώ δεν νοιάζονται για τις πραγματικές αιτίες, πού έχουν βυθίσει ολόκληρη την κοινωνία και μαζί της και τη νεολαία, στην υλική και πνευματική εξαθλίωση; Η συγκριτικά  με τα άλλα ζώα πολύ μεγαλύτερη παιδική ηλικία του ανθρώπου δεν είναι ούτε τυχαία ούτε ιδιοτροπία της φύσης, ούτε έχει καμιά σχέση με το ρομαντισμό. Είναι το αναγκαίο καταστάλαγμα της μακρόχρονης εξέλιξης της ζωής επάνω στον πλανήτη μας, επάνω στη γη και κάποιο σπουδαίο λόγο θάχει. Και ο λόγος είναι απλός. Επειδή, όπως είπα, ο άνθρωπος έρχεται στον κόσμο πολύ πιο ανώριμος, πολύ πιο αδιαμόρφωτος, από τα άλλα ζώα, χρειάζεται φυσικά και πολύ περισσότερο καιρό για να ωριμάσει. Και χρειάζεται ακόμη περισσότερο , γιατί ο οργανισμός του, και προ πάντων ο ψυχικός οργανισμός είναι πολύ πιο πολύπλοκος απ’ ότι είναι στα άλλα ζώα. Αυτόν λοιπόν τον προορισμό έχει η παιδική ηλικία και στον άνθρωπο και στα άλλα ζώα. Είναι η ηλικία για το ωρίμασμα του οργανισμού, για την αρμονική διαμόρφωσή του. Είναι μ’ άλλα λόγια και για τον άνθρωπο και για τα άλλα ζώα η «καθαυτό ηλικία για τη μόρφωση».

Γ’. Μα και μια Τρίτη σπουδαία διαφορά θα διαπιστώσουμε. Άμα συγκρίνουμε τον άνθρωπο με τα άλλα ζώα, θα ιδούμε με την πρώτη ματιά, πως δεν είναι από τη φύση εξωτερικά εξοπλισμένος ο άνθρωπος, όπως τα άλλα ζώα. Δεν έχει ούτε τα επιθετικά ούτε τα αμυντικά όπλα, πού έχουν αυτά. Φαίνεται πώς βρίσκεται σε πολύ μειονεκτική θέση  απέναντί τους. Δεν έχει ούτε τα νύχια, ούτε τα δόντια, ούτε τη μυϊκή δύναμη, ούτε τη διαπεραστική ματιά, ούτε την όσφρηση, ούτε την τρεχάλα, πού έχει το λιοντάρι, ο τίγρης, ο ελέφαντας, ο αετός, το ελάφι, ο σκύλος. Είναι πολύ πιο αδύναμος μπροστά τους, και έτσι άοπλος αδύνατο να τα βάλει μαζί τους. Και όμως ο τόσο αδύναμος στο σώμα, στη σωματική ρώμη άνθρωπος, κατόρθωσε φτιάνοντας ο ίδιος αφάνταστα ισχυρότερα και τελειότερα όπλα να κυριαρχήσει  στα ζώα να τα δαμάσει, να κάνει πολλά απ’ αυτά υποταχτικούς του, ακόμη και τον ελέφαντα κατόρθωσε να κυριαρχήσει και επάνω στην άγρια φύση να δαμάσει τις τυφλές δυνάμεις της, να βγει από την πρωτόγονη κατάστασή του και να δημιουργήσει ο ίδιος τον πολιτισμό του. Πώς αυτό ;

Του λείπουν, όπως είπα,  του ανθρώπου τα επιθετικά και αμυντικά όπλα που έχουν τα άλλα ζώα. Έρχεται όμως στον κόσμο προικισμένος από την φύση με το πολυτιμότερο  όπλο, με το πολυτιμότερο όργανο πού σιγά- σιγά δημιουργήθηκε και τελειοποιήθηκε με την εξέλιξη μέσα στους χιλιάδες αιώνες, αφότου παρουσιάστηκε στη γη η ζωή. Και το όργανο αυτό είναι το θαυμάσια οργανωμένο κεντρικό νευρικό σύστημα και ιδιαίτερα το μυαλό, ο εγκέφαλος. Βέβαια και τα άλλα θηλαστικά ζώα έχουν το κεντρικό νευρικό τους σύστημα. Μα πόσο καθυστερημένος πόσο ατελής και φτωχός είναι ο εγκέφαλός τους. Διαφέρει και στην ποιότητα και στη λειτουργία του από τον εγκέφαλο του ανθρώπου.

Όμως και το πολυτιμότατο αυτό όργανο, το κεντρικό νευρικό σύστημα και προ πάντων το μυαλό, δεν το φέρνει ο άνθρωπος όταν έρχεται στον κόσμο ώριμο, τελειωτικά διαπλασμένο. Κάθε άλλο. Μάλιστα είναι πολύ πιο ανώριμο από το νευρικό σύστημα των άλλων ζώων. Και αυτή είναι η βασική αιτία, που το βρέφος του ανθρώπου είναι ολότελα ανίκανο να ικανοποιήσει τις ανάγκες της ζωής του. Τι τα θέλετε, ο άνθρωπος δε γεννιέται ώριμος – κι’ αυτό είναι ευτύχημα – όπως γεννήθηκε πάνοπλη η Αθηνά από το κεφάλι του πατέρα της του μακαρίτη του Δία. Χρειάζεται η μακρόχρονη παιδική και νεανική ηλικία του για να αναπτυχθεί άνετα, για να ωριμάσει, για να φτάσει δηλαδή στην ανώτερη διάπλασή του και να πάρει τη μεστή διαμόρφωσή του και το ανθρώπινο σώμα, μα προ πάντων το πολύπλοκο και πολυσύνθετο ανθρώπινο μυαλό,  και να παρουσιαστούν με καθορισμένη σειρά και σιγά- σιγά να διαμορφωθούν μέσα στη συγκεκριμένη κάθε φορά ζωή οι πολύπλοκες λειτουργίες του μυαλού, οι ψυχικές και πνευματικές ικανότητες του ανθρώπου όπως συνηθίσαμε  να τις λέμε, η μνήμη, η προσοχή, η συνείδηση, η αντίληψη, η κρίση, ο συλλογισμός, η φαντασία, η γενίκεψη, η αφαιρετική ικανότητα, η σύνθεση, η εφευρετικότητα και παράλληλα και μαζί τους τα πλούσια συναιστήματά του η αγάπη, η φιλία, ο έρωτας, η ελπίδα, ο ενθουσιασμός, η τιμή το πατριωτικό συναίστημα, η κοινωνικότητα, η αλληλεγγύη, η ευθύνη κτλ. Όλες αυτές οι ψυχικές και πνευματικές ικανότητες του ανθρώπου, που, όπως είπα δεν είναι τίποτε άλλο, παρά ενέργειες και λειτουργίες του μυαλού, νά τα εσωτερικά όπλα του ανθρώπου, που τον έκαναν κυρίαρχο στη γη.

Στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας γίνεται και στον άνθρωπο και στα ζώα το ωρίμασμα του οργανισμού των. Κι’ αυτό θα ειπεί, πως όσο προχωρεί το άτομο – ο άνθρωπος το ζώο – προς το ωρίμασμα τόσο καλύτερα εξοπλίζεται για τη ζωή, γιατί αντίστοιχα διαμορφώνονται και τελειοποιούνται όλα τα όργανα που του έδωσε η φύση για να ικανοποιεί τις ανάγκες της ζωής του. Μπορούμε τώρα, μου φαίνεται να καταλήξουμε στα δύο πρώτα συμπεράσματά  μας:

α’ Αρχίζουμε και βλέπουμε, πως η ουσία της μόρφωσηςς δε μπορεί να είναι άλλη, παρά ο καλύτερος εξοπλισμός του ατόμου για τη ζωή. Και

β’ Μ’ αυτό το νόημα η μόρφωση είναι ένα φαινόμενο που απλώνεται όχι μόνο στον πολιτισμένο παρά και στον πρωτόγονα άνθρωπο, ακόμη και στο ζώο και αρχίζει αυτόματα από την πρώτη στιγμή που γεννιέται το άτομο.

*

Έρχεται τώρα μόνο του το ερώτημα: Πως λειτουργεί η πρώτη αυτή  αυτονόητη μόρφωση; Πως γίνεται δηλαδή η ανάπτυξη και το ωρίμασμα του οργανισμού; Γίνεται και από μέσα, από τον ίδιο τον οργανισμό του παιδιού και με τη βοήθεια του γύρω κόσμου, του περίγυρου, μέσα στη συγκεκριμένη  κάθε φορά ζωή. Βλέπω πως πρέπει να εξηγηθώ καλύτερα.

Α’. Η ανάπτυξη και το ωρίμασμα του οργανισμού γίνεται πρώτα απ’ όλα από μέσα, αυτόματα από τον ίδιο τον οργανισμό μ’ άλλα λόγια από εσωτερική ώθηση , όπως γίνεται – για να φέρω ένα απλό παράδειγμα – και η ανάπτυξη του δέντρου. Σα να υπάρχει κάτι ένα ελατήριο, ας ειπούμε, μέσα στον οργανισμό, που τον σπρώχνει αδιάκοπα να αναπτυχτεί. Ώστε η ανάπτυξη η αυτομόρφωση του οργανισμού, είναι βιολογική ανάγκη του ίδιου του οργανισμού, που ζητάει επιταχτικά την ικανοποίησή της. Καιρός πια να καταλάβουμε κι’ εμείς οι ενήλικοι, πως η πιο βασική η πιο κυριαρχική ανάγκη της παιδικής ηλικίας, είναι η ανάγκη της ανάπτυξηςς. Αυτόν τον προορισμό, όπως είπα, έχει η παιδική ηλικία.

Από την απλή τούτη ολοφάνερη αλήθεια βγαίνουν δύο σπουδαία διδάγματα, που πρέπει καλά να κρατήσουμε στο μυαλό μας.

Πρώτο: Το παιδί δεν είναι ένας μικροενήλικος άνθρωπος, δε διαφέρει από τον ενήλικο μόνο ποσοτικά. Δεν είναι δηλαδή όπως ο ενήλικος μόνο που έχει μικρότερο ανάστημα, λιγότερο βάρος, κοντύτερα χέρια κτλ. Το παιδί είναι παιδί, δεν είναι ακόμη, μα θα γίνει ενήλικος και διαφέρει από τον ενήλικο και ποσοτικά και προ πάντων ποιοτικά. Ο οργανισμός του παιδιού είναι ποιοτικά διαφορετικός από τον οργανισμό του ενήλικου έχει τις δικές του ξεχωριστές ανάγκες, που δεν τις έχει και γι’ αυτό δεν τις νοιώθει, ο ενήλικος και προ πάντων έχει τη βασική ανάγκη της ανάπτυξης. Ο παιδικός λοιπόν οργανισμός λειτουργεί με το δικό του ξεχωριστό τρόπο, έχει όπως λέμε δική του νομοτέλεια, για να ικανοποιεί τις δικές του τις ανάγκες. Γι’ αυτό και η συμπεριφορά του παιδιού είναι διαφορετική από του ενήλικου υπακούει στις δικές του τις ανάγκες και γι’ αυτό χρειάζεται το παιδί από μέρος του ενήλικου ιδιαίτερη κατανόηση.

Δεύτερο: Ο οργανισμός του παιδιού δουλεύει και αναπτύσσεται από εσωτερική ώθηση. Αυτό θα ειπεί, πως το παιδί δεν είναι ένα παθητικό πλάσμα, χωρίς πρωτοβουλία, χωρίς δική του κινητικότητα και δράση που πρέπει εμείς οι ενήλικοι να το κουρντίσουμε, και που μπορούμε να το κάνουμε ό,τι θέλουμε και να το βάλουμε στο δρόμο που μας αρέσει. Η κυριαρχική ιδιότητα της παιδικής ηλικίας δεν είναι η παθητικότητα, όπως πιστεύουν πολλοί γονείς και δάσκαλοι. Ο παιδικός οργανισμός κλείνει μέσα του τεράστιο δυναμισμό είναι όλος φωτιά και ενεργητικότητα που τη διαθέτει αυτόματα και αδιάκοπα για να ικανοποιήσει τις δικές του τις ανάγκες και προ πάντων την ανάγκη της ανάπτυξης. Το παιδί δεν είναι ετεροκίνητο. Η κυριαρχική ιδιότητα της παιδικής ηλικίας είναι η αυθόρμητη ενεργητικότητα. Και όμως τα δυό αυτά διδάγματα που έχουν βασική σημασία για τη μόρφωση του παιδιού, δεν τα λογαριάζει διόλου η απολιθωμένη επίσημη παιδεία μας. Και οι συνέπειες είναι καταστρεφτικές για το παιδί.

 ΑΣ ΠΡΟΧΩΡΗΣΟΥΜΕ. Γίνεται λοιπόν η ανάπτυξη και το ωρίμασμα του οργανισμού από εσωτερική ώθηση, δε βαδίζει όμως τυχαία, ιδιότροπα όπως καπνίζει στον κάθε οργανισμό ούτε όπως θα θέλαμε εμείς, γιατί έτσι μας αρέσει. Γίνεται σε όλα τα παιδιά σε όλες τις εποχές, από το παιδί του πρωτόγονου, ως το παιδί του πολιτισμένου ανθρώπου, σύμφωνα μ’ ένα στις γενικές γραμμές προκαθορισμένο τρόπο, σύμφωνα με καθορισμένη από τη φύση πορεία και καθορισμένα στάδια. Έτσι π.χ. το βρέφος κάμποσο διάστημα κάνει πρώτα  ένα σωρό κινήσεις με τα χέρια που μας φαίνονται χαριτωμένες, αν θέλετε, μα  άσκοπες και έπειτα παρουσιάζεται η ικανότητα να πιάνει με τα χέρια του αντικείμενα στην αρχή, αδέξια, όσο όμως προχωρεί ολοένα και καλύτερα γιατί στο μεταξύ ήρθε η σειρά να εμφανισθούν και  άλλες λειτουργίες που βοηθούν στο πιάσιμο, μα που κι’ αυτές βοηθούνται και αλληλοτελειοποιούνται. Το ίδιο τους πρώτους μήνες βγάζει το βρέφος ακούραστα από το στόμα του άναρθρους ήχους και έπειτα παρουσιάζονται οι πρώτες περίεργες λέξεις του και σιγά-σιγά όσο παράλληλα εμφανίζονται με την καθορισμένη σειρά και αναπτύσσονται και οι άλλες λειτουργίες του μυαλού, αναπτύσσεται και πλουτίζεται και τελειοποιείται , επομένως μορφώνεται και το γλωσσικό του όργανο.

Η καθορισμένη αυτή πορεία που ξετυλίγεται, όπως είπα, πρώτ’ απ’ όλα από εσωτερική ώθηση, δεν είναι βέβαια κανονισμένη από τη θέληση κάποιου δημιουργού. Είναι κι’ αυτό το αναγκαίο καταστάλαγμα από τη μακραίωνη εξέλιξη της ζωής, είναι δηλαδή ο κατασταλαγμένος και καλύτερα προσαρμοσμένος τρόπος για την εξασφάλιση της ζωής του ανθρώπου. Τεράστια αλήθεια, η ευθύνη εμάς των ενηλίκων, άμα εμποδίζουμε, όπως συχνά γίνεται με τα βάρβαρα, τα εγκληματικά, θα έλεγα μέτρα μας την εσωτερική ώθηση, την ανάγκη του παιδιού για ανάπτυξη και άμα παραβιάζουμε και στην οικογενειακή ανατροφή και στο σχολείο, την κανονισμένη από τη φύση πορεία που θα βαδίσει η ανάπτυξή του για να φτάσει στο ωρίμασμά του. Διαστρεβλώνουμε έτσι την κανονική των παιδιών μας ανάπτυξη, την αυτομόρφωσή τους, τα κάνουμε σωματικά και ψυχικά ανάπηρα. Μα γι’ αυτό θα μιλήσουμε πλατιά άλλοτε.

Β’. Μα για να βαδίσει το παιδί την κανονισμένη από τη φύση πορεία στην ανάπτυξη, στην αυτομόρφωσή του , όπου το σπρώχνει ο εσωτερικός δυναμισμός του, χρειάζεται απαραίτητα τη βοήθεια του γύρω του κόσμου , του περίγυρου.

Και πρώτα χρειάζεται τη βοήθεια του έμψυχου περίγυρου της κοινωνίας, εμάς των ενηλίκων. Οι γονείς εμείς οι ενήλικοι έχουμε την υποχρέωση να δημιουργήσουμε στο παιδί όλες τις ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξή του. Ο σπόρος φυτρώνει μόνος του και αναπτύσσεται και ωριμάζει μόνος του, φτάνει να υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες. Αν πέσει στους βράχους, κι’ αν ακόμα φυτρώσει δύσκολα θ’ αναπτυχτεί και δεν θα καρποφορήσει. Διπλή είναι η βοήθειά μας. Πρώτα πρέπει εμείς οι ενήλικοι να προφυλάξουμε το παιδί από τους κιντύνους και τις αρρώστιες και να του εξασφαλίσουμε την κατάλληλη για τον οργανισμό του διατροφή.

Πρέπει ακόμη – και τούτο έχει ιδιαίτερη σπουδαία σημασία για τη μόρφωσή του – να το εφοδιάσουμε το παιδί, όσο γίνεται καλύτερα, με τα εφόδια εκείνα, που του είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη και το ωρίμασμα του οργανισμού του και που τόσο το βοηθούν να συμπληρώσει την αυτομόρφωσή του. Ένα απ’ αυτά το σπουδαιότερο είναι  οι γνώσεις. Τα πολύτιμα αυτά εφόδια δεν είναι πάντα τα ίδια. Είναι αντίστοιχα κάθε φορά με το επίπεδο του πολιτισμού. Πάρα πολύ φτωχικά στην πρωτόγονη κατάσταση της ανθρωπότητας, και πολύ πιο πλούσια στη σημερινή εποχή. Στο σπουδαίο τούτο ζήτημα θα ξαναγυρίσουμε σε λίγο.

 Χρειάζεται όμως ακόμη το παιδί και τη βοήθεια του άψυχου περίγυρου, της γύρω του φύσης. Η βοήθεια αυτή  του είναι σημαντική και απαραίτητη για δύο λόγους. Πρώτα από τη γύρω του φύση παίρνει το παιδί μόνο του πολύτιμα στοιχεία που χωρίς αυτά δεν μπορεί να ζήσει όπως είναι ο αέρας, ο ήλιος, το νερό, διάφορες τροφές καρποί κτλ.

Έπειτα το παιδί δεν ζει έξω από τον κόσμο. Ζει μέσα στη γύρω του φύση. Από τη στιγμή που γεννιέται κι’ όσο αναπτύσσεται τόσο εντονότερα ζει το παιδί τη γύρω φύση με τα πόδια, με τα χέρια, με τα μάτια και τα’ άλλα αισθητήρια όργανα, με το μυαλό του, με ολόκληρο τον οργανισμό του. Από την πρώτη λοιπόν στιγμή αρχίζει η αλληλοεπίδραση. Από το ένα μέρος δέχεται άμεσα το παιδί επάνω του την επενέργεια της γύρω του φύσης. Η γύρω του φύση είναι η μια από τις δύο πηγές – η άλλη είναι η κοινωνία – απ’ όπου πηγάζουν αδιάκοπα αμέτρητοι ερεθισμοί που κινούν και δυναμώνουν την εσωτερική ώθηση του οργανισμού του για την ανάπτυξή του και που τροφοδοτούν την αυτομόρφωσή του. Και τόσο σημαντικοί είναι οι ερεθισμοί αυτοί για το ξετύλιγμα της εσωτερικής ώθησης, ώστε πολλοί ψυχολόγοι και παιδαγωγοί πίστευαν παλαιότερα , πως οι εξωτερικοί αυτοί ερεθισμοί είναι η μοναδική αιτία, που ξυπνούν και αναπτύσσονται και μορφοποιούνται προ πάντων οι πνευματικές λειτουργίες του ανθρώπου. Από το άλλο μέρος , από την πρώτη στιγμή αρχίζει και η επενέργεια του παιδιού, και ιδιαίτερα ο αγώνας του, η αυτόματη έντονη προσπάθειά του να τη γνωρίσει τη γύρω του φύση, για να μπορέσει να κινιέται ελεύθερα, και σιγά-σιγά να την κυριαρχήσει.

Θα επιμείνω λίγο ακόμη για να δείξω καθαρά πόσο απαραίτητη για την αυτομόρφωση του παιδιού είναι η βοήθεια του έμψυχου και άψυχου περίγυρου. Πολλοί γονείς δεν την πολυλογαριάζουν. Κι’ αν αυτοί λίγο πολύ μπορεί να είναι δικαιολογημένοι τι πρέπει να ειπούμε,  και πώς να χαρακτηρίσουμε την επίσημη παιδεία του ελληνικού κράτους, που τόσο την παραμελεί και την αντιστρατεύεται; Ας το καταλάβουμε όλοι μας καλά, χωρίς τη βοήθεια αυτή αδύνατο να αναπτύξει και να καλλιεργήσει το παιδί τις σωματικές και πνευματικές του ικανότητες.

Η κανονική ανάπτυξη του παιδιού δε μπορεί να γίνει, δεν πετυχαίνει, χωρίς την άμεση επαφή, χωρίς την αδιάκοπη ενεργητική επικοινωνία του παιδιού με τη γύρω του φύση και την κοινωνία. Το βαπόρι δεν προχωρεί, άμα ο έλικας του κινιέται στον αέρα. Ας ξαναπάρουμε τα δυό παραδείγματα που έφερα παραπάνω.

Το βρέφος είναι ανίκανο να πιάσει κάτι. Κουνάει όμως ακούραστα τα χέρια του δώθε, κείθε, δεξιά, αριστερά, πάνω, κάτω. Οι κινήσεις αυτές γίνονται, όπως είπα, από εσωτερική ώθηση και δεν είναι άσκοπες. Είναι μια αδιάκοπη και αυθόρμητη άσκηση των χεριών. Προετοιμάζουν την ικανότητα του παιδιού να πιάνει. Μα η ικανότητα αυτή για να εμφανιστεί, για να αναπτυχτεί και να τελειοποιηθεί, χρειάζεται να υπάρχουν γύρω στο παιδί διάφορα αντικείμενα ελαφρά και βαριά, μαλακά και σκληρά, λεία και τραχιά, μεγάλα και μικρά. Χωρίς αυτά τα αντικείμενα όταν ξεφυτρώσει η ικανότητα του παιδιού να πιάνει, θα μαραζώσει και θα σταματήσει στην ανάπτυξή της. Τα αντικείμενα αυτά που είναι είτε φυσικά, πέτρες, άμμος, χώμα, κλαριά, χόρτα, λουλούδια, είτε κατασκευάσματα του ανθρώπου και ανάμεσά τους προ πάντων τα εργαλεία τροφοδοτούν πλούσια την ικανότητα του παιδιού να πιάνει και να χρησιμοποιεί τα χέρια του για να ικανοποιεί τις ανάγκες του. Γι’ αυτό βλέπουμε το παιδί να λαχταράει , να σπρώχνεται δηλαδή από τον ίδιο τον οργανισμό του, να πιάσει ό,τι πέφτει στα χέρια του, ό,τι χτυπάει στα μάτια του, και να παίζει τρελά και επίμονα αντίστοιχα παιχνίδια.

Το βρέφος πάλι, όπως είπα, βγάζει ακούραστα τους πρώτους μήνες της ζωής του από το στόμα του άναρθρους ήχους και κάνει διάφορους λαρυγγισμούς. Η φωνητική αυτή δράση του βρέφους είναι κι’ αυτή αυθόρμητη, γίνεται από εσωτερική ώθηση και χρησιμεύει για άσκηση του γλωσσικού οργάνου. Προετοιμάζει τη γλωσσική ικανότητα την έναρθρη ομιλία του παιδιού. Μα και η γλωσσική ικανότητα για να εμφανιστεί , για να αναπτυχτεί και ολοένα να τελειοποιείται , χρειάζεται τη βοήθεια του έμψυχου περίγυρου, χρειάζεται δηλαδή να ακούει το παιδί και σιγά-σιγά να κατανοεί την ζωντανή ομιλία, τη ζωντανή  γλώσσα των γύρω του ενήλικων. Χωρίς  αυτή τη βοήθεια αδύνατο να αναπτυχθεί η γλωσσική ικανότητα του παιδιού, και όταν εμφανισθεί θα σταματήσει και θα μαραζώσει. Η ζωντανή λοιπόν ομιλία των γύρω ενήλικων τροφοδοτεί τη γλωσσική ικανότητα του παιδιού και το βοηθάει αποτελεσματικά να χρησιμοποιεί το γλωσσικό του όργανο για να ικανοποιεί τις ανάγκες του.

Ας προσθέσω και ένα τρίτο παράδειγμα. Χωρίς την αδιάκοπη επικοινωνία και αλληλεπίδραση του παιδιού με τη γύρω του φύση και τους γύρω του ανθρώπους , είναι αδύνατο , κι’ αν ακόμη εμφανιστούν με την καθορισμένη σειρά, να αναπτυχτούν να καλλιεργηθούν και να μορφωθούν όχι μόνο οι πνευματικές λειτουργίες παρά και τα συναιστήματα του παιδιού, η αγάπη, η φιλία, ο ενθουσιασμός, η κοινωνικότητα, η ευθύνη, η ομορφιά και όλα τα άλλα συναιστήματα μόνο με τη βοήθεια από τη γύρω φύση και την κοινωνία μπορεί να εμφανισθούν και να καλλιεργηθούν. Από τις δύο αυτές πηγές τροφοδοτούνται τα πολύτιμα αυτά όργανα και κίνητρα για τη δράση και τη συμπεριφορά του ανθρώπου.

Ας τα σκεφτούμε λίγο καλύτερα τα παραπάνω παραδείγματα: Πως αναπτύσσεται η ικανότητα του παιδιού να πιάνει και να χρησιμοποιεί τα χέρια του; Πως  καλλιεργείται η γλωσσική ικανότητά του και η χρησιμοποίηση της ομιλίας του; Πως αναπτύσσονται και μορφώνονται τα συναιστήματά του; Η απάντηση είναι τώρα εύκολη: Αναπτύσσονται και μορφώνονται πρώτα από εσωτερική ώθηση και ταυτόχρονα με τη βοήθεια του περίγυρου και με τροφοδότηση από μέρους του. Και τι κάνει το μικρό παιδί ; Πρώτα προετοιμάζει με τις διάφορες κινήσεις την ικανότητά του να πιάνει , και έπειτα, μόλις εμφανισθεί, την εξασκεί τη γυμνάζει με τα γύρω του αντικείμενα και την τελειοποιεί πιάνοντάς τα. Το ίδιο κάνει και για την γλωσσική  ικανότητα και για όλες τις άλλες ψυχικές και πνευματικές ικανότητές του. Πρώτα προετοιμάζει αυθόρμητα με τους άναρθρους ήχους τη γλωσσική ικανότητά του , και έπειτα, άμα εμφανιστεί, τη γυμνάζει με τις λέξεις που ακούει και την τελειοποιεί λέγοντάς τες. Μ’ άλλα λόγια χρησιμοποιεί την ικανότητά του να πιάνει αδιάκοπα και την προσαρμόζει επάνω στα γύρω του αντικείμενα. Το ίδιο χρησιμοποιεί αδιάκοπα τη γλωσσική ικανότητα και την προσαρμόζει επάνω στη γύρω του ζωντανή ομιλία.

ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΤΟΜΗ αυτή ανάλυση βγαίνουν σπουδαία πορίσματα και δύο διδάγματα:

Πρώτο: Είναι φανερό πως η ικανότητα του παιδιού να πιάνει μορφώνεται αντίστοιχα με τα γύρω αντικείμενα πού πιάνει. Δεν είναι λοιπόν η ίδια σ’ όλα τα παιδιά. Άλλη είναι στο αγροτόπαιδο, και άλλη στο παιδί που ζει στην πόλη. Το αναλφάβητο παιδί δε μπορεί να πιάσει κατάλληλα την πένα και να γράφει. Η διαφορά είναι αντίστοιχη με το επίπεδο του πολιτισμού όπου ζει το παιδί. Άλλη είναι η ικανότητα στο παιδί του πρωτόγονου, που ζει μέσα στο άγριο δάσος και διαφορετική στο παιδί του πολιτισμένου. Επίσης είναι φανερό , πως και η γλωσσική ικανότητα του παιδιού μορφώνεται αντίστοιχα με τη ζωντανή ομιλία πού ακούει γύρω του. Δε μπορεί λοιπόν να είναι η ίδια σ’ όλα τα παιδιά, ούτε παίρνει το ίδιο περιεχόμενο. Το κάθε παιδί μαθαίνει τη μητρική του γλώσσα. Και το παιδί που ζει έξω από την ανθρώπινη κοινωνία , μέσα στο άγριο δάσος με συντροφιά τους πιθήκους , θα προσαρμόσει τη γλωσσική ικανότητά του στη γλώσσα των πιθήκων, θα βγάζει από το στόμα τους ίδιους ήχους, δε θα προχωρήσει παραπέρα και θα μείνει άγλωσσο. Το ίδιο γίνεται και με τις άλλες ικανότητες. Ο ψυχικός δυναμισμός του παιδιού αναπτύσσεται αντίστοιχα με το γύρω του κόσμο.

Δεύτερο πόρισμα: Ύστερα από όσα είπαμε, είναι επίσης φανερό πως η ικανότητα του παιδιού να πιάνει, η γλωσσική του ικανότητα, καθώς και όλες οι σωματικές και πνευματικές του ικανότητες και λειτουργίες, αναπτύσσονται και μορφώνονται με την πράξη και με την προσαρμογή τους μέσα στη συγκεκριμένη κάθε φορά ζωή μ’ άλλα λόγια με τη χρησιμοποίησή τους επάνω στα προβλήματα που παρουσιάζει κάθε φορά η ζωή. Μόνον έτσι εξοπλίζεται το παιδί για να ικανοποιεί τις ανάγκες του.

Πρώτο δίδαγμα: Άμα λοιπόν, είτε με το καλό, είτε με το άγριο, εμποδίζουμε το παιδί που σπρώχνεται ασυγκράτητα, όπως είπα, από τον ίδιο τον οργανισμό του να χρησιμοποιεί τις ικανότητές του και να τις προσαρμόζει με την πράξη στη γύρω του συγκεκριμένη ζωή, αυτές θα μαραζώσουν και το παιδί θα μείνει αμόρφωτο, όσες γνώσεις κι’ αν έχει αποθηκέψει στο κεφάλι του.

Και μπορεί να γίνει ένα τέτοιο πράγμα; Γιατί απορείτε, αφού γίνεται μπροστά στα μάτια μας και ανεπίσημα μέσα στην οικογενειακή ανατροφή, και επίσημα μέσα στα σχολεία; Πόσοι γονείς, ανίδεοι  για το κακό που κάνουν, δεν αφήνουν τα απιδιά τους να πιάνουν να χρησιμοποιούν τα διάφορα γύρω τους αντικείμενα και να παίζουν μ’ αυτά , είτε για να μην λερώσουν τα ρούχα τους, είτε γιατί τους ανησυχούν με το θόρυβο ; Και το χειρότερο το ίδιο κάνει και η προκομμένη επίσημη παιδεία μας στα σχολεία. Δεν κρατάει φυλακισμένα μέσα στους τέσσερεις τοίχους του άχαρου σχολείου και τα φουσκώνει με «σοφά» μα κούφια λόγια, μακριά από τη ζωή, μακριά από την πράξη, μακριά από τη χρησιμοποίηση των ικανοτήτων τους ; Δεν καταδικάζει έτσι τις ικανότητές τους σε μαρασμό και δεν αφήνει τα παιδιά αμόρφωτα, παρ’ όλη τη σοφία που προσπαθεί να τους μεταδώσει ; Και δεν αφήνει τα παιδιά άγλωσσα, όταν τα αναγκάζει βασανίζοντάς τα με την ανούσια γραμματική, να τραυλίζουν στο σχολείο την καθαρεύουσα, μια γλώσσα που κανείς δεν τη μιλάει και ποτέ δεν την ακούει ούτε τη χρησιμοποιεί το παιδί στη ζωή ; Εκτός αν θέλετε να παραδεχτείτε τη γνώμη ενός «σοφού» καθηγητή στο πανεπιστήμιο της Αθήνας, που με όλη τη σοβαρότητα δίδασκε, πως τα παιδιά πρέπει βέβαια να μάθουν τη μητρική τους γλώσσα στο σχολείο, μα σε μας μητρική γλώσσα είναι η καθαρεύουσα, η ζωντανή γλώσσα του λαού είναι χυδαία !!

Δεύτερο δίδαγμα: Είναι ολοφάνερο, πως για να βαδίσει όσο μπορεί κανονικότερα η ανάπτυξη του παιδιού, η αυτομόρφωσή του, είναι ανάγκη για το καλό των παιδιών, να  οργανώσουμε συστηματικά, επιστημονικά, εμείς οι ενήλικοι τη βοήθεια που παίρνει και πρέπει να πάρει το παιδί από τον περίγυρό του, για να είναι όσο γίνεται αποτελεσματικότερη. Αυτό είναι το καθαυτό έργο της ανατροφής της αγωγής και της παιδείας. Η δουλειά τους είναι να οργανώσουν επιστημονικά τη βοήθεια που πρέπει να πάρει το παιδί από τη γύρω του φύση και κοινωνία να δημιουργήσουν δηλαδή όλες τις ευνοϊκές συνθήκες και να δώσουν όλα τα μέσα για να προχωρήσουνε όσο γίνεται περισσότερο στην αυτομόρφωσή τους τα παιδιά και να εξοπλιστούν όσο γίνεται καλύτερα για τη ζωή. Στο έργο τους καθοδηγούνται η αγωγή και η παιδεία από την  παιδαγωγική. Είναι η επιστήμη που ερευνάει όλα τα προβλήματα της ανατροφής και της μόρφωσης και καταγίνεται να βρει την πιο σωστή κάθε φορά λύση τους.

Και τώρα ας ανακεφαλαιώσουμε τα δυό μαθήματά μας:

1. Η μόρφωση δεν είναι δημιούργημα του πολιτισμένου ανθρώπου. Είναι ένα καθολικό φαινόμενο. Απλώνεται από τον πολιτισμένο ως τον πρωτόγονο άνθρωπο, φτάνει ακόμη ως τα ανώτερα ζώα, και αρχίζει αυτόματα από τη στιγμή που γεννιέται το άτομο. Δημιούργημα του ανθρώπου και ιδιαίτερα του πολιτισμένου είναι η οργάνωση , η επιστημονική συστηματοποίηση της μόρφωσης με την αγωγή και την παιδεία, με βάση την παιδαγωγική.

2. Βασική μορφή της μόρφωσης είναι η αυτομόρφωση. Αν το καλοεξετάσουμε, μόρφωση για το παιδί – μα και για τον ενήλικο, όπως θα ιδούμε –θα ειπεί αυτομόρφωση.

3. Πλούσιος είναι ο δυναμισμός του παιδικού οργανισμού. Η ενεργητικότητα είναι η κυρίαρχη ιδιότητα της παιδικής ηλικίας. Έτσι η αυτομόρφωση ξεκινάει από την πρώτη στιγμή από εσωτερική ώθηση, τροφοδοτείται αδιάκοπα από τη βασική ανάγκη του παιδικού οργανισμού για ανάπτυξη και βαδίζει σύμφωνα με καθορισμένη από τη φύση πορεία. Ταυτόχρονα είναι απαραίτητη και η βοήθεια του έμψυχου και άψυχου περίγυρου. Η αυτομόρφωση του παιδιού τροφοδοτείται παράλληλα και από τη γύρω φύση και την κοινωνία και από εκεί παίρνει το περιεχόμενο. Μόνο με τη βοήθεια του περίγυρου θα αναπτύξει το παιδί όσο γίνεται τελειότερα τα όργανα, που του έδωσε η φύση, για να ικανοποιεί τις ανάγκες του. Μορφώνεται λοιπόν το παιδί θα ειπεί εξοπλίζεται για τη ζωή. Η ουσία της μόρφωσης είναι ο εξοπλισμός του ατόμου για τη ζωή.

4. Η μόρφωση γίνεται μέσα στη ζωή και με την πράξη. Το παιδί μορφώνεται προσαρμόζοντας τις ικανότητές του στη συγκεκριμένη κάθε φορά ζωή. Είναι λοιπόν η μόρφωση αντίστοιχη με τη γύρω ζωή και προπάντων με το επίπεδο του πολιτισμού.

5. Χρέος μας λοιπόν να δημιουργήσουμε όλες τις ευνοϊκές συνθήκες και να δώσουμε σ’ όλα τα παιδιά τα μέσα να αναπτυχτούν, να αυτομορφωθούν να εξοπλιστούν για τη ζωή. Κάθε αμέλειά μας , κάθε παραβίαση στην καθορισμένη πορεία της ανάπτυξης , κάθε εμπόδιό μας στην αυτομόρφωση του παιδιού είναι βαρύ σφάλμα, είναι έγκλημα.

Και τώρα έρχεται το πρόβλημα ; Ποια είναι τα συστατικά στοιχεία της μόρφωσης και ποια τα κριτήρια; Για το ζήτημα τούτο θα μιλήσουμε σε λίγες μέρες.

Μπήκε μόνο μία εικόνα γιατί οι εικόνες είναι για το συγκεκριμένο  άρθρο πολλές. Επτά στο σύνολο.