Δημοσιεύονται εδώ οι χειρόγραφες σημειώσεις του από το βιβλίο του Σαφ.
Για τις σημειώσεις αυτές του
Σωτηρίου, λέει ο φίλος και συνεργάτης
του Τάσος Βαφειάδης: «….Όταν διάβασε το βιβλίο του Σαφ «Η φιλοσοφία του
ανθρώπου» ζήλεψε που ο Σαφ χαρακτηρίζει το σοσιαλιστικό ανθρωπισμό «αγωνιζόμενο
ανθρωπισμό». Κράτησε σημειώσεις, έκανε αποδελτιώσεις και λογάριαζε να γράψει
πάλι για τον ανθρωπισμό»[i]
.
Δεν πρόλαβε όμως να γράψει.
ΑΝΤΑΜ ΣΑΦ: «ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ
ΑΝΘΡΩΠΟΥ»
Μαρξισμός και Υπαρξισμός
Εκδόσεις «ΘΕΜΕΛΙΟ»-1965
Πρόλογος (σελ. 5-7) : Τρία δοκίμια, τρία μέρη: α!
μέρος: Μαρξισμός και Υπαρξισμός.
β! μέρος: Μια φιλοσοφία του ανθρώπου. γ! μέρος: Συγκρουόμενοι ανθρωπισμοί.
«Μεγάλο ενδιαφέρο για τα προβλήματα του ατόμου. Γι αυτό
αύξησε γοργά η επιρροή του υπαρξισμού. «Επειδή ήταν η μόνη φιλοσοφία, που
φαινόταν ότι συγκεντρώνει την προσοχή της στην απάντηση των ερωτημάτων, τα
οποία είχαν γεννηθεί»
Γι αυτό ανάγκη α! «η φιλοσοφική κριτική του
υπαρξισμού» και β! «Να καταπιαστούμε κι εμείς θετικά με τα προβλήματα
αυτά, να αντιπαραθέσουμε τις δικές μας απαντήσεις».
Πρώτο Μέρος; Ο μαρξισμός «απορρίπτει την υπαρξιακή
λύση των προβλημάτων του ατόμου, αλλά όχι και τα ίδια τα προβλήματα»… πρόκειται
για πραγματικά προβλήματα… υπάρχουν καταστάσεις ηθικής σύγκρουσης (αυτή την
ανακάλυψη έκανε ο υπαρξισμός)».
Δεύτερο Μέρος: «υποδεικνύει την κατεύθυνση όπου
μπορεί να αναζητηθεί η αληθινή λύση των προβλημάτων»
Τρίτο Μέρος: «πραγματεύεται τα προβλήματα του ατόμου
σε σχέση με τις κοινωνικές συνθήκες. Συζητούνται οι λύσεις προβλημάτων της
ατομικής ελευθερίας και ευτυχίας, που προτείνουν διάφοροι τύποι του σύγχρονου
ανθρωπισμού».
Τα δοκίμια αυτά δεν είναι «πολυμαθή». Πράγματι σε ορισμένες
περιπτώσεις η πολυμάθεια είναι απλώς εξωτερικό στόλισμα, που δεν ωφελεί, αλλ’
εμποδίζει».
Μέρος πρώτο (σελ.
41-46)
Μαρξισμός και
υπαρξισμός
α! Η λαϊκή
έλξη του υπαρξισμού (σελ. 11-19)
Σελ. 11 «Ξαφνικό φούντωμα ( στην Πολωνία) της
επίδρασης του υπαρξισμού»
Σελ.12 «ξαφνική και τεράστια έλξη άσκησαν οι ιδέες
του υπαρξισμού», Χρειάζεται «κοινωνιολογική» μα αυστηρά φιλοσοφική ανάλυση.
«Δύο εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις της φιλοσοφίας. Η
μία : φιλοσοφία είναι η επιστήμη των γενικότατων νόμων, που διέπουν
ολόκληρη την πραγματικότητα. Η δεύτερη: φιλοσοφία= θέαση της ανθρώπινης
ζωής από την άποψη της σωστής συμπεριφοράς του ίδιου του ατόμου απέναντι στον
εαυτό του και στους άλλους».
Οι δυό αυτές αντιλήψεις έχουν «μακρά ιστορία» ..
«φτάνουν ως την αρχαία Ελλάδα». Ιωνική φιλοσοφία – σωκρατική σχολή ( «η
οποία συγκεντρώνει την προσοχή της στα πρακτικά και ηθικά προβλήματα της
ανθρώπινης ύπαρξης»)
Σελ.13 Στην Ιωνική φιλοσοφία «υπάρχουν τα σπέρματα
όλων των νεότερων τάσεων, που θέλουν να συνδέσουν τη φιλοσοφία με την επιστήμη
…» «Κατά τον Κικέρωνα, ο Σωκράτης ….κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη
και την οδήγησε στα σπίτια των ανθρώπων» «ιστορικά ο υλισμός καθόλου δεν είχε πάντα
και σε όλα δίκιο, ενώ ο ιδεαλισμός είχε τάχα πάντα σε όλα άδικο».
Όμως ούτε «οι οπαδοί της ιωνικής παράδοσης αρνήθηκαν κάθε
ενδιαφέρο για ζητήματα ηθικής» και «οι υποστηριχτές της σωκρατικής άποψης
σπάνια απαρνήθηκαν εντελώς τα οντολογικά (Σελ. 14) προβλήματα». Τούτο το
διαπιστώνουμε και σήμερα στο νεοθετικισμό και στον υπαρξισμό».
«Δεν απαλλάσσεται κανείς από τα πραγματικά θεωρητικά
προβλήματα, απλώς αρνούμενος πως υπάρχουν».
«Πρόκειται για ζωντανά προβλήματα, τα οποία κάθε άνθρωπος
έτσι είτε αλλιώς, αργά ή γρήγορα θ’ αντιμετωπίσει»
«Ο νεοθετικισμός» τα χαραχτηρίζει «ψευτοπροβλήματα»
«Π.χ. το πρόβλημα της έννοιας της ζωής και του θανάτου».
Βέβαια στο ερώτημα « ποιο είναι το νόημα της ζωής» δεν μπορεί να δοθεί απάντηση
όπως στο ερώτημα «ποια είναι η θερμοκρασία ενός υγρού». Μα αυτό δε θα ειπεί
«πως εξαφανίζεται το πρόβλημα (Σελ. 15) ή ότι δεν είναι φιλοσοφικό
πρόβλημα». Τα προβλήματα αυτά «βγαίνουν μέσα από τις πραγματικότητες της
ανθρώπινης ύπαρξης και από τις πραγματικές ανθρώπινες ανάγκες»
Μα και οι μαρξιστές τα παράβλεψαν τα προβλήματα αυτά. Γι
αυτό τα έχει «τώρα τελευταία εδώ σ’ εμάς (στην Πολωνία) μονοπωλήσει ο
υπαρξισμός». «Έτσι οι υπαρξιστές διεκδικούν το μονοπώλιο σε κοινωνικά σπουδαία
ζητήματα».
Γιατί τόσοι μαρξιστές «τα παράλειψαν και τα εγκατέλειψαν;»
Σελ. 16 Γιατί ο μαρξισμός ενώθηκε «με το επαναστατικό
κίνημα της εργατικής τάξης» και συγκεντρώθηκε «στους νόμους της κοινωνικής
εξέλιξης, στους νόμους της μετάβασης στο σοσιαλισμό..»
Σελ. 17
«Προβλήματα σχετικά με το άτομο υπάρχουν πάντα- όπως π.χ. το πρόβλημα του
θανάτου και του νοήματος της ζωής. Αλλά υπάρχουν εποχές, όπου τα προβλήματα
αυτού του είδους τα παρουσιάζει η ίδια η ζωή κατά τον πιο επιτακτικό τρόπο.
Αυτό συμβαίνει, όταν έχουμε γενικό κλονισμό της εμπιστοσύνης στη σταθερότητα
του κοινωνικού συστήματος, όταν οι κοινωνικές συγκρούσεις προκαλούν ηθικές και
πολιτικές κρίσεις, όταν … τα καθιερωμένα με την παράδοση κριτήρια δεν υπάρχουν
πια. Αυτό εξηγεί τη μαζική έλξη, που εξασκεί ο Μαρξισμός σε πολλές χώρες της
Ευρώπης». Τα «λάθη και διαστρεβλώσεις» του μαρξισμού, η σφοδρή αυτή θύελλα «ήταν για πολλούς ένας ηθικός και πολιτικός
σεισμός, που προκάλεσε ποικίλες σε μορφή και σε βαθμό ηθικές κρίσεις» «Οι
κρίσεις αυτές ήσαν … τόσο βαθύτερες, όσο
πιο έντονη ήταν η …στάση της τυφλής πίστης».
Σελ. 18 Διόλου λοιπόν περίεργο «με την αποκάλυψη των
υπερβασιών όσοι υποτάσσονταν τυφλά σε όλες τις εντολές… να προβάλλουν τώρα
ερωτήματα σχετικά με την ευθύνη του ατόμου για τις πράξεις του, σχετικά με τη
σύγκρουση ανάμεσα στη συνείδηση και την πειθαρχία, … σχετικά με το ρόλο του
ατόμου στο μαζικό κίνημα…»
Διόλου λοιπόν περίεργο που «στράφηκαν προς πηγές, όπου
μπορούσαν να βρουν κάποιου είδους ανάλυση… απάντηση στα ερωτήματα που τους
βασάνιζαν» «Λυπηρό που στον «υπαρξισμό».
Γι αυτό επιβάλλεται να καταπιαστούμε με τα προβλήματα, που παραμελήσαμε.
β! Κριτική της μη μαρξιστικής ιδεολογίας (σελ. 19-24)
Σελ. 19 «Επί πολλά χρόνια η κριτική μας της ξένης
ιδεολογίας είχε μηδενιστικό χαραχτήρα». Ξεμπερδεύαμε με τον χαραχτηριστικό, πως
είναι αστική ή ιδεαλιστική. Εύκολη δουλειά. «όλα τα θετικά στοιχεία μιας
θεωρίας, κάθε σωστή λύση οποιουδήποτε.(Σελ. 20) ειδικού ζητήματος» δεν τα
λογαριάζαμε, τα θεωρούσαμε «εκδηλώσεις συμπτωματικές».
«Αυτός ο τόπος της κριτικής» είχε επιβληθεί έπειτα
«από την ομιλία του Ζντάνωφ εναντίον του «ακαδημαϊκού αντικειμενισμού».
Κολλούσαμε λοιπόν «την ετικέτα» «αστική ή ιδεαλιστική».
Μα αυτή «η μηδενιστική κριτική»
είναι ανάγκη «να ξεπεραστεί»
«Η τέτοια κριτική είχε πολύ θλιβερά
αποτελέσματα»
«Η κριτική, για να είναι
αποτελεσματική, πρέπει να εκπληρώνει
τουλάχιστο τους ακόλουθους τρεις θεμελιακούς όρους»
Σελ. 21 1.Πρέπει να ξέρουμε καλά τις απόψεις
του αντιπάλου και να αντιπαραθέτουμε «τα κατάλληλα επιχειρήματα»
2. Πρέπει να ξεχωρίσουμε σε
ποια προβλήματα «οφείλουν την έλξη τους οι θεωρίες αυτές, ακόμη κι αν «η λύση
που προτείνεται είναι εσφαλμένη»
3. Πρέπει να προτείνουμε
«άλλες θετικές λύσεις στα προβλήματα αυτά»
«Η μηδενιστική κριτική» μας ζημιώνει
ακόμη γιατί «φτωχαίνει τις ιδέες μας και εμποδίζει την ανάπτυξή τους»
«Ένα από τα αποτελέσματα της
μηδενιστικής κριτικής» είναι και η «δογματική» αντίληψη, «πως ένα εσφαλμένο
σύστημα δεν μπορεί να περιέχει κανένα πραγματικό πρόβλημα» και ούτε μπορεί «να
δώσει κάποια θετική λύση σε τέτοια προβλήματα». Κλείνουμε τα μάτια για να μη
βλέπουμε το πρόβλημα και πιστεύουμε – «στρουθοκαμηλική πολιτική» -
πως «το πρόβλημα εξαφανίζεται». Μα έτσι
«κλείνουμε το δρόμο της ίδιας της δικής μας ανάπτυξης».
Σελ. 22 Δύο παραδείγματα: η
σημαντική, και η κυβερνητική
Η σημαντική – υποκειμενιστική
φιλοσοφία- έθεσε ωστόσο το σοβαρό ζήτημα του ενεργού ρόλου της γλώσσας στην
πορεία της γνώσης. «Η άρνηση των προβλημάτων που θέτουν είναι ένα τρομερό
λάθος»
Ο μαρξισμός είναι από τη φύση του
ανοιχτό σύστημα, θεμέλιό του έχει την ανάγκη της αδιάκοπης αναθεώρησης των επί
μέρους θέσεών του, υπό το φως νέων .. «ανακαλύψεων» γι αυτό «συνεχής
δημιουργική ανάπτυξη της θεωρίας του» «ο μαρξισμός είναι πάντα έτοιμος να
αφομοιώνει … και εν ανάγκη να τροποποιεί προγενέστερες θέσεις του»
«Ο Ένγκελς έλεγε ότι η θεωρία τους
δεν είναι δόγμα, αλλά οδηγός για δράση, μεθοδολογία».
Γι αυτό ο δογματισμός στο μαρξισμό
«η δογματική διαστρέβλωση του μαρξισμού» είναι «αναθεωρητισμός της χειρότερης
μορφής, γιατί η αναθεώρηση της θεμελιακής θέσης για το δημιουργικό χαραχτήρα
του μαρξισμού αρνείται τον επιστημονικό του χαραχτήρα»
Σελ. 23 «Αλλά ποιος έχει το
δικαίωμα να ισχυρισθεί a priori
ότι δεν μπορεί να εμφανισθεί κανένα πραγματικό πρόβλημα και καμιά θετική λύση
του προβλήματος έξω από το μαρξισμό; Η πράξη μαρτυρεί…». Ένας τέτιος ισχυρισμός
«απορρέει από τη δογματική διαστρέβλωσή του»
«Οι φωνασκίες της μηδενιστικής
κριτικής δεν είναι δείγμα δύναμης, αλλά αδυναμίας».
γ: Τα προβλήματα του ατόμου (σελ.
24-36)
Σελ. 24 «Δημιουργεί το άτομο
την κοινωνία, διαλέγοντας τον τρόπο της συμπεριφοράς του με πλήρη αυθορμητισμό
και ελευθερία, ή η κοινωνία δημιουργεί το άτομο, και (αυτή) καθορίζει τον τρόπο
της συμπεριφοράς του; Τα προβλήματα αυτά βρίσκονται στο κέντρο της διαμάχης
υπαρξισμού και μαρξισμού. Όλα τα άλλα – συμπεριλαμβανομένου και του προβλήματος
της «ουσίας» και της «ύπαρξης» - είναι συνέπεια του (παραπάνω) προβλήματος»
Σελ. 25 Βέβαια ούτε ο
υπαρξισμός αρνιέται ολοκληρωτικά το ρόλο της κοινωνίας, ούτε ο μαρξισμός το
ρόλο του ατόμου. Ο υπαρξισμός «αντιλαμβάνεται το άτομο σαν απομονωμένο,
μοναχικό, τραγικό στον χωρίς νόημα αγώνα του με τις ξένες δυνάμεις του κόσμου,
που το περιβάλλει». Έτσι όμως καταλήγει στην αντίφαση: «το κυρίαρχο άτομο το
εντελώς ελεύθερο να παίρνει αποφάσεις, οι οποίες εξαρτιένται μόνο από αυτό το
ίδιο, ταυτόχρονα είναι άοπλο και τραγικό στην απεγνωσμένη πάλη του με την
κακεντρεχή μοίρα»
«Η α-κοινωνική αντίληψη για το
άτομο…. εξασκεί δυνατή έλξη στις συνθήκες ηθικού χάους στο μεταπολεμικό κόσμο
όπου καταρρέουν οι καθιερωμένες αξίες, ενώ δημιουργούνται νέες κοινωνικές αξίες
μέσα σε συγκρούσεις και οδύνες»
Σελ. 26 «Υπάρχει μία αντίφαση
μεταξύ του Σαρτρ, που μένει προσηλωμένος στον ….υπαρξισμό και του Σαρτρ που
αποτίει φόρο τιμής στη μαρξιστική φιλοσοφία»
Ο νεαρός Μαρξ … γράφει στις
περίφημες «Θέσεις» του για τον Φόϋερμπαχ. «Η ουσία του ανθρώπου, γράφει, δεν
είναι αφαίρεση που ενυπάρχει σε κάθε ξεχωριστό άτομο. Στην πραγματικότητα είναι
το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων» είναι δηλαδή «προϊόν της κοινωνικής ζωής»
Σελ. 27…… [Το άτομο ο
Φόϋερμπαχ το θεωρούσε αφηρημένο σαν μεμονωμένη ύπαρξη. Όμως τονίζει ο Μαρξ το
αφηρημένο άτομο που αναλύει ο Φόϋερμπαχ ανήκει σε μια ειδική μορφή κοινωνίας]
Σελ. 28 «Οι απόψεις, που
διατυπώνει ο Μαρξ … στις «Θέσεις» για τον Φόϋερμπαχ … αποτελούν απόρριψη των
θεωρητικών βάσεων του υπαρξισμού: του υποκειμενισμού (δηλαδή) της α-κοινωνικής
και μη-ιστορικής αντίληψης [ιστορικός καθορισμός του ατόμου] για το άτομο.
Σελ. 29 «Όταν αντικρύζουμε το
πρόβλημα του ατόμου μαρξιστικά, δηλαδή ιστορικά και κοινωνικά, τότε θα πρέπει
να εγκαταλείψουμε τις ιδεαλιστικές, υποκειμενικές βάσεις του υπαρξισμού»… «ο
μαρξισμός δείχνει, ότι το άτομο, παίρνοντας ανεξάρτητες αποφάσεις, και κατά,
κάποιο τρόπο, διαλέγοντας μεταξύ δεδομένων τάσεων και ενεργειών, το κάνει αυτό,
πάντα κοινωνικά, με την έννοια ότι η προσωπικότητά του καθορίζεται
κοινωνικά … το άτομο παίρνοντας τη θέση
που παίρνει, ανήκει – στην πραγματικότητα- σε μια ορισμένη μορφή της
κοινωνίας».
Η «φιλοσοφία της απόγνωσης»
στηρίζεται μόνο στη στάση ορισμένων κοινωνικών τάξεων, οι οποίες στις καμπές
της ιστορίας χάνουν τις λεγόμενες «αιώνιες» φιλοσοφικές αλήθειες.
[«η κυριαρχία του ατόμου= το άτομο
ανεξάρτητος δημιουργός των τυχών του – αυτή είναι η βαθύτερη έννοια της θέσης ,
σύμφωνα με την οποία η «ύπαρξη» προηγείται της «ουσίας»]
Σελ. 30 «Η φιλοσοφία της απόγνωσης… διακηρύσσει ότι ο
άνθρωπος είναι έρμαιο στα χέρια της μοίρας.
«Ο Ιουδαίος Ιεχωβά είναι τόσο
μοχθηρός, όσο και η «υπαρξιστική μοίρα». Έτσι λοιπόν, «τα άθλια ανδρείκελα,
είναι παίγνιο της κακής μοίρας, ενώ
φορούνε την κούφια κορώνα της κυριαρχίας»… «απομονώνοντας το άτομο από την
κοινωνία, δεν του δίνουν καμιά κυριαρχία».
«Η
φιλοσοφία της απόγνωσης είναι ουμανισμός από την ανάποδη, είναι αμοραλιστική
ηθική, απανθρωπισμένος ανθρωπισμός.
Σελ. 31 «Είναι –λοιπόν-
αδύνατο να συμπληρώσει κανείς το μαρξισμό με τον υπαρξισμό. Αυτό ωστόσο δε
σημαίνει, πως για να είσαι μαρξιστής, πρέπει να εγκαταλείψεις το «αντικείμενο»
του υπαρξισμού» (δηλαδή τα προβλήματα του ατόμου)… «ο μαρξισμός, με βάση τη
μέθοδό του, τη μαρξιστική, πρέπει να καταπιαστεί με … τα προβλήματα του ατόμου»
που τα παραμελούσε και τα είχε «μονοπωλήσει ο υπαρξισμός»
Σελ. 32 «Δύο συμπλέγματα
προβλημάτων ενδιαφέρουν περισσότερο σήμερα τους ανθρώπους
1. «Τα προβλήματα της
προσωπικής ευθύνης για τις πράξεις του ατόμου, - και της πολιτικής δράσης- και
ιδιαίτερα σε … συγκρούσεις μεταξύ αντιτιθέμενων ηθικών κανόνων
2. «Τα προβλήματα της θέσης
και του ρόλου του ατόμου στον κόσμο» τα λένε «το πρόβλημα του νοήματος της
ζωής»
«Ο υπαρξιστής θέτει το πρόβλημα της
ευθύνης .. κατά τρόπο αφηρημένο … αποσπά το πρόβλημα της ελευθερίας και της
ευθύνης του ατόμου από την κοινωνική και ιστορική του αλληλουχία
Σελ.33 Σε μας τη ζήτημα της
ευθύνης των ανθρώπων για τις πράξεις τους … τέθηκε… κατά τρόπο πολύ ζωντανό και
πρακτικό, στη σύγκρουση της κομματικής πειθαρχίας με την ατομική συνείδηση»
«Τα προβλήματα αυτά απαιτούν … πρώτα
απ’ όλα την κοινωνιολογική, θεωρία
για το άτομο μέσα στην κοινωνία, και συνδεδεμένη μ’ αυτήν, τη διαλεχτική της
ατομικής ελευθερίας και της αναγκαιότητας, που απορρέει από τον κοινωνικό
ντετερμινισμό»
Κάθε απόλυτο σύστημα ηθικής με απόλυτους
ηθικούς κανόνες, είναι «ανήμπορο σε καταστάσεις σύγκρουσης» γιατί «κάνοντας
εκείνο, που θεωρείται σωστό, προκαλείς κακές συνέπειες»
Σελ. 34 Ο «υπαρξισμός» είδε
«το πρόβλημα» μα «δεν μπορεί να το λύσει».
Ο μαρξισμός μπορεί να το λύσει μα ως τώρα το απόφευγε. «Ποιο είναι το
νόημα της ζωής;» Δεν είναι «ψευτοπρόβλημα» όπως λένε οι νεοθετικιστές.
«Ματαιότης ματαιοτήτων» Κάθε άνθρωπος «στα βαθιά γεράματα αρχίζει να
συλλογίζεται τη ζωή και το θάνατο» (Σελ. 35) «Γιατί; για ποιο σκοπό; …
Γιατί όλη η προσπάθεια να μείνουμε ζωντανοί , αφού έτσι ή αλλιώς, πρόκειται να
πεθάνουμε;» Βέβαια ο θάνατος φυσικό φαινόμενο. Μα για «το συγκεκριμένο άτομο, ο
θάνατος είναι παράλογος και θέτει υπό αμφισβήτηση όλα όσα κάνει το άτομο αυτό».
Οι θρησκείες δίνουν λύση – μεταθανάτια ζωή, νιρβάνα κ.τ.λ. Η φιλοσοφία πρέπει
να αντιμετωπίσει τα προβλήματα… «που
σχετίζονται με τη μοίρα του ανθρώπου, που ζει, παλαίει, υποφέρει, πεθαίνει».
Αυτά δεν «είναι ψευτοπροβλήματα» «Άδικο
έχουν και οι μαρξιστές (Σελ.36) εκείνοι, που (τα) αντιπαρέρχονται με μια
περιφρονητική σιωπή» Τα προβλήματα αυτά είναι «σπουδαία και κοινωνικώς
αποφασιστικά»
δ! Μαρξισμός υπαρξιστικοποιημένος
[σελ. 37-46]
Σελ. 37 «Ότι γράφει ο Σαρτρ σαν φιλόσοφος είναι
τρομερό μπερδεμένο» σκοτεινό. «Δε θυμίζουν [οι σελίδες του] Καρτέσιο ή
Ντιντερό, αλλά Χούσερλ και Χάϊντεγκερ, «Σα
δραματουργός ( όμως) ερμηνεύει τι ήθελε να ειπεί» «Έτσι … εξήγησε τη φιλοσοφία
του έργου του «Το ον και το μηδέν»
Σελ. 38 Μας ενδιαφέρει η
«στάση του Σαρτρ απέναντι στο μαρξισμό» Έχει τη γνώμη πως «ο μαρξισμός , γράφει
ο ίδιος, είναι η αγέραστη φιλοσοφία των καιρών μας» «Ο αντιμαρξισμός, λέει, έχει να διαλέξει ανάμεσα στην επιστροφή
στις προμαρξιστικές ιδέες και στην εκ νέου ανακάλυψη (Σελ. 39) ιδεών,
που έχει ήδη ανασκευάσει ο μαρξισμός».
Για τον αναθεωρητισμό λέει: «Ο όρος
αυτός είναι ή κοινοτυπία ή παραλογισμός» «Είναι κοινοτυπία, όταν διαπιστώνει,
ότι οι μαρξιστικές ιδέες εξελίσσονται…. Ο μαρξισμός τονίζει, είναι μια ζωντανή
φιλοσοφία που μεταβάλλεται και αναπτύσσεται με την εξέλιξη της κοινωνίας»
Ο Σαρτρ αναγνωρίζει τη μαρξιστική
φιλοσοφία
Σελ. 40 Όμως ο «υπαρξισμός θα
«εξαφανιστεί» όχι με την έννοια , ότι θα ηττηθεί από το μαρξισμό… αλλά με την
έννοια ότι ο μαρξισμός θα τον δεχτεί [τον υπαρξισμό] σαν βάση κάθε
διερεύνησης». Δηλαδή όχι «εξαφανιστεί» αλλά «θεμέλιο όλης της μαρξιστικής
θεωρίας». Άρα «συμπλήρωση του μαρξισμού με τον υπαρξισμό» Ο Σαρτρ καταλαβαίνει
και ο ίδιος πως «υπάρχει εδώ αντίφαση» «Ο ιστορικός υλισμός θεωρεί ότι οι
πράξεις και τα κίνητρα του καθορίζονται κοινωνικώς, ενώ ο υπαρξισμός αναζητάει
την αληθινή πηγή των κοινωνικών φαινομένων στο αυτόνομο ελεύθερο άτομο» Τις (Σελ.
41) δυό αυτές διαμετρικά αντίθετες αντιλήψεις είναι δυνατό να τις ενώσουμε Ο
Σαρτρ υποτάσσει στον υπαρξισμό αυτό που εκείνος ονομάζει μαρξισμό= ο μαρξισμός
υπαρξιστικοποιημένος
Ιστορικός υλισμός – ιστορικός
ντετερμινισμός
Σελ. 42 «Το άτομο και προϊόν
της κοινωνίας, και ταυτόχρονα δημιουργός της κοινωνίας «Αντικείμενο του
υπαρξισμού, λέει ο Σαρτρ- δεδομένου ότι οι μαρξιστές παρακάμπτουν το ζήτημα
τούτο – είναι ο άνθρωπος σαν άτομο στο κοινωνικό περιβάλλον,… το αλλοτριωμένο
άτομο, μεταβλημένο απλώς σε πράγμα..»
Σελ. 43 «Το πρόβλημα της
ελευθερίας του ατόμου ο Σαρτρ το αντικρύζει από την άποψη των σχέσεων μεταξύ
του ατόμου και της κοινωνίας. Υπάρχουν, λέει ο Σαρτρ, ορισμένες ανάγκες, που το
περιβάλλον επιβάλλει στο άτομο με τη μορφή των νόμων. Ταυτόχρονα όμως τα άτομα δημιουργούν την ιστορία (=ανακολουθία)
«Ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία,
τονίζει, επί τη βάσει των όρων, που βρίσκει» δηλαδή με βάση δεδομένες συνθήκες.
Μα αυτό «δεν οδηγεί στη διαγραφή του ιστορικού ντετερμινισμού, αλλά μάλλον στην ειδική (Σελ. 44) ερμηνεία
του μηχανισμού, με τον οποίο δρα αυτός ο μηχανισμός». Λοιπόν «κοινωνικός
καθορισμός μα και «ελευθερία του ατόμου» δηλαδή το άτομο είναι «ελεύθερο από τη
λειτουργία του ντετερμινισμού» γιατί αλλιώς « ο υπαρξισμός παύει να υπάρχει σαν
φιλοσοφικό ρεύμα». Γι αυτό «πρέπει να λείψει ο ντετερμινισμός». «Εν ονόματι του
υπαρξισμού, ο Σαρτρ… απορρίπτει την ιδέα νόμων, που κυβερνούν την κοινωνική
εξέλιξη. Αλλά χωρίς την αναγνώριση των νόμων αυτών, δεν υπάρχει μαρξισμός, δεν
υπάρχει ιστορικός υλισμός».
Σελ. 45 «Η κοινωνία, γράφει ο
Σαρτρ, είναι ακόμη ανίκανη ν’ απαλλαγεί από την κυριαρχία των αναγκών της [=
πλαίσια ανεπάρκειας]… μια κοινωνία διχοτομημένη, που την καταβάλλουν οι ανάγκες
της και που κυριαρχείται από την παραγωγή και προκαλεί ανταγωνισμούς…. Μ’ αυτό
τον τρόπο τα εργαλεία, η κυκλοφορία των εμπορευμάτων κ.τ.λ ,λέει ο Σαρτρ,
καθορίζουν τη οικονομική και κοινωνική εξέλιξη»
Ο Σαρτρ λοιπόν «επιχειρεί να κάνει την
οικονομική ανεπάρκεια θεμέλιο ολόκληρου του μηχανισμού της κοινωνικής
εξέλιξης, συμπεριλαμβανομένης (Σελ.46) και της πάλης των τάξεων»
«Φανερή η συγγένεια των απόψεων
αυτών με τον κοινωνικό δαρβινισμό και τον μαλθουσιανισμό» Ο Σαρτρ όμως αυτές
τις απόψεις του, τις θεωρεί μαρξισμό, ενώ «οι ιδέες αυτές δεν έχουν τίποτε το
κοινό» Μα ο μαρξισμός τις ιδέες αυτές «τις θεωρεί απολογητικές του
καπιταλισμού, που επιβάλλει τη φτώχεια μέσα στην αφθονία» [Οι Ενωμένες
Πολιτείες σήμερα «με πλήρη απασχόληση του παραγοντικού δυναμικού» θα μπορούσε
να είχε «κατανομή σύμφωνα με τις ανάγκες»]
Δεν μπορεί να γίνει «γάμος του
μαρξισμού με τον υπαρξισμό» Είναι «ασυμβίβαστα». Όμως «μερικά από τα
προβλήματα, που θίγει ο υπαρξισμός του Σαρτρ είναι σοβαρά» και πρέπει «να συζητηθούνε».
Μέρος
Δεύτερο
Μία
φιλοσοφία του ανθρώπου
[σελ.
47-87]
α!
Η μοίρα του ανθρώπου ως θέμα της φιλοσοφίας (σελ. 47-52)
Σελ.47 «Ποιο είναι το νήμα της ζωής; Είναι ελεύθερος
ο άνθρωπος να εκλέγει έναν από τους τρόπους δράσης; Είναι ελεύθερος να παίρνει
αποφάσεις; (Ποια η ευθύνη του ατόμου για τις αποφάσεις του, ιδιαίτερα σε
καταστάσεις σύγκρουσης;… Ποια είναι η θέση του ατόμου, στην κοινωνία και στον
κόσμο που το περιβάλλει;» . Τα προβλήματα αυτά για τους νεοθετικιστές είναι
ψευτοπροβλήματα, για τους υπαρξιστές είναι το επίκεντρο, το μοναδικό νόημα της
φιλοσοφίας.
Σελ. 48 Αυτές οι δυό κατευθύνσεις έχουν «τις
ιστορικές τους ρίζες» Ιωνική φιλοσοφία – Σωκρατική φιλοσοφία ( θέμα της
φιλοσοφίας η «αναζήτηση του πως πρέπει να ζει κανείς»)
Πρέπει να συμπεριλάβουμε τα παραπάνω
ερωτήματα – τη μοίρα του ατόμου, τη συμπεριφορά του και την εκτίμηση της
συμπεριφοράς του στα θέματα της φιλοσοφίας;»
«Το δικαίωμα της φιλοσοφίας να ασχολείται με παρόμοια ζητήματα πρέπει να
εξετασθεί από την άποψη της σημασίας τους για τους ανθρώπους».
Σελ. 49 Τα προβλήματα αυτά
«είναι στερεότατα ριζωμένα στην πρακτική ζωή και δεν υπάρχουν ίσως
πραγματικότερα προβλήματα για τον άνθρωπο». Είναι λοιπόν προβλήματα «που
αρμόζουν στη φιλοσοφία» «Είναι, όμως, δυνατόν να δοθεί επιστημονική απάντηση;»
Μπορεί λοιπόν «μια φιλοσοφία που διατείνεται, πως είναι επιστημονική να
καταπιαστεί μ’ αυτά;»
Σελ. 50 «Επιστημονική
φιλοσοφία μπορεί να θεωρείται μόνο εκείνη η φιλοσοφία, που οικοδομεί τις θέσεις
της ως γενίκευση των πορισμάτων των επί μέρους επιστημών, ενώ η ίδια ερευνά τις
θεωρητικές και μεθοδολογικές βάσεις των επί μέρους επιστημών»…. «Η φιλοσοφία οφείλει
να βρίσκεται σε συμφωνία με τις επιστήμες»
Σε. 51 Τι γίνεται με τα
προβλήματα: το νόημα της ζωής, η ελευθερία της βούλησης, η σχέση του ατόμου με
την κοινωνία κ.τ.λ; Μπορεί να καταπιαστεί η επιστημονική φιλοσοφία; « Και ναι
και όχι. Ναι, όταν υπάρχουν τα επιστημονικώς διαπιστωμένα δεδομένα κάποιας
επιμέρους επιστήμης. Όχι γιατί τα ίδια τα προβλήματα είναι θολά και διφορούμενα
και δεν είναι σαφές προς ποια επιστήμη πρέπει να στραφούμε». Όμως αυτό δεν
κάνει τα «προβλήματα ψευτοπροβλήματα»
Σελ. 52 «Είναι παράλογη η πρόταση των νεοθετικιστών
να εξοστρακήσουν από τη φιλοσοφία την πατροπαράδοτη ηθική προβληματική και τα
σχετικά με τα προβλήματα του ατόμου και της μοίρας του… Στη σταυροφορία τους
κατά της «μεταφυσικής» βαλτώνουν μέσα στη δικιά τους μεταφυσική»
β!
Το νόημα της ζωής (σελ. 53-60)
Σελ. 53 Κλείνει δυό
ερωτήματα: 1. Αξίζει η ζωή να τη ζούμε; Ποια η αξία της; 2. Για
ποιο σκοπό; ποιος ο σκοπός της ζωής;
Ο θάνατος – η απειλή του – είναι συχνά
το βασικό κέντρο των στοχασμών για το νόημα της ζωής (ο φόβος του θανάτου και η
τραγωδία του χωρισμού, που φέρνει)
Σελ. 54 Μα «το ερώτημα
«αξίζει να ζει κανείς» το υποβάλλει μόνο η σκέψη του θανάτου, το προκαλεί και ο
πόνος, τόσο ο σωματικός, όσο και ο ηθικός»
Βέβαια λέμε πως παρ’ όλα αυτά
–θάνατος, πόνος – αξίζει να ζει κανείς τη ζωή. «Αλλά γιατί;» «Το έδαφος, όπου
κινούμαστε τώρα γίνεται εξαιρετικά ολισθηρό» … Εδώ «δεν πρόκειται για την
επικύρωση της αλήθειας ή του ψεύδους θέσεων –[όπως γίνεται στις θετικές ή
εμπειρικές επιστήμες] αλλά για εκτιμήσεις, για αξιολογήσεις». Βέβαια «οι
εκτιμήσεις δεν μπορούν («Σελ. 55) να εκφράσουν γεγονότα, δεν μπορούν να
επαληθευτούν, έτσι ώστε κάθε εκτίμηση είναι υποκειμενική»
«Ο φιλόσοφος που μελετάει το ζήτημα
[το νόημα της ζωής] και αυτός γενικεύει από τα δεδομένα της εμπειρίας, και
αυτός επίσης στηρίζεται στα ευρήματα… της κοινωνιολογίας και της ψυχολογίας.
Προχωρεί όμως αλλιώτικα, γιατί δεν περιγράφει απλώς, αλλά εκτιμάει, αξιολογεί»
Βέβαια κάποια κλίμακα εκτιμήσεων και … αξιών υπεισέρχεται στην αξιολόγησή του,
και βέβαια η κλίμακα που διαλέγει «δεν
γίνεται αυθαίρετα, είναι κοινωνικά καθορισμένη» όμως «παρεμβαίνουν και άλλοι
συντελεστές» προσωπικοί και πνευματικοί και συναιστηματικοί. «Ο υποκειμενισμός,
λοιπόν, παίζει το ρόλο του»
Σελ. 56 Η «απάντηση λοιπόν,
στο ερώτημα «ποιο είναι το νόημα της ζωής» αν δηλαδή η ζωή έχει νόημα και
αξίζει να τη ζει κανείς, εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, πρωτ’ απ’ όλα όμως
από την κοσμοθεωρία του μελετητή και η τέτια κοσμοθεωρία μπορεί να είναι
επιστημονική ή αντιεπιστημονική» Για όποιον πιστεύει «στη θρησκεία» η απάντηση
είναι απλή: (Σελ. 57) ο θάνατος, ο πόνος, τα βάσανα ανταποκρίνονται στις
βουλές του Θεού, που έχει προετοιμάσει αμοιβές και τιμωρίες στη μεταθανάτια
ζωή. «Από μη θρησκευτική άποψη δεν είναι δυνατό να δοθεί κατηγορηματική και
καθολική απάντηση, αν αξίζει η ζωή»…
«Εδώ η τελευταία λέξη ανήκει στο συγκεκριμένο άτομο και «εξαρτάται από τις
πραγματικές συνθήκες και τις προοπτικές της ζωής του» Δεν μπορούμε να προδικάζουμε
τις απαντήσεις για κάθε άτομο.
Όποιος όμως ρωτάει αν αξίζει η ζωή,
«ρωτάει ταυτόχρονα για το σκοπό της ζωής [τα δυό ερωτήματα συνδέονται
αναπόσπαστα. Και η απάντηση στο πρώτο – αν αξίζει να ζει κανείς – εξαρτιέται
από το δεύτερο- από το σκοπό της ζωής] « Η συμπεριφορά μας μέσα σε καταστάσεις
συγκρούσεων εξαρτάται από τι θεωρούμε σκοπό της ζωής» Και τούτο «ισχύει τόσο
για τον ήρωα, … όσο και για τον προδότη που συνεργάζεται με τον εχθρό για
χρήματα, τόσο για τον ευσυνείδητο, που
θυσιάζει τα ατομικά συμφέροντα, όσο και για τον καιροσκόπο».
Σελ. 58 «Οι μη θρησκευτικές
απαντήσεις στο ερώτημα για το σκοπό της ζωής είναι ποικίλες» Χρειάζεται «να
διεισδύσουμε βαθύτερα στους κοινωνικούς όρους, που απαιτούνται για να
πραγματοποιηθεί ο ένας ή ο άλλος σκοπός»
Ο μαρξισμός προβάλλει «τον κοινωνικό
ευδαιμονισμό. Σκοπός δηλαδή της ζωής του ανθρώπου είναι να εξασφαλίσει το
μάξιμουμ της ευτυχίας για τις ευρύτερες μάζες του λαού» και μόνο εκεί και η προσωπική ευτυχία του ατόμου.
«Ο μαρξισμός παραδέχεται το σοσιαλιστικό ανθρωπισμό σαν ανώτατη αρχή του. Ο
σοσιαλιστικός ανθρωπισμός είναι μια παραλλαγή του κοινωνικού ευδαιμονισμού».
Σελ. 59 «Οι θέσεις του
σοσιαλιστικού ανθρωπισμού … απορρέουν από τη θεωρία του ιστορικού υλισμού» [-ο
άτομο «προϊόν της κοινωνίας» - «τα ιδανικά πραγματοποιούνται μόνον υπό
ορισμένους κοινωνικούς όρους και χωρίς την αναγνώριση αυτή ξεπέφτουν σε
ουτοπίες»]
Θέσεις
του σοσιαλιστικού ανθρωπισμού 1. «η προσωπική ευτυχία μόνο
διαμέσου της ευτυχίας της κοινωνίας» Ευρύτεροι ορίζοντες για την ανάπτυξη του
ατόμου… δημιουργούν το αναγκαίο βάθρο για την πραγματοποίηση των ατομικών
επιδιώξεων»
2.
Δεν αρκούν οι σχέσεις φιλίας ή αγάπης με τους πλησίον, χρειάζεται «αγώνας για
την πραγματοποίηση των επιδιώξεων» γιατί
«η υπόθεση που υπηρετεί είναι καθορισμένη κοινωνικά και απαιτεί αλλαγές
των κοινωνικών σχέσεων»… «Εν ονόματι της αγάπης προς τον πλησίον και της
παγκόσμιας φιλίας, ο οπαδός του σοσιαλιστικού ανθρωπισμού υπεραμύνεται του
αγώνα των τάξεων και κηρύσσει το μίσος για την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο
εν ονόματι της αγάπης προς τον άνθρωπο.
Σελ. 60 Ο οπαδός του
σοσιαλιστικού ανθρωπισμού ξέρει πως «ο άνθρωπος είναι δημιούργημα των
κοινωνικών συνθηκών» μα και πως «οι συνθήκες αυτές είναι δημιούργημα του
ανθρώπου». «Είναι διαλεκτικός και γι αυτό πολεμάει ενώ κηρύχνει ειρήνη». «Ο
σοσιαλισμός σαν ιδανικό αποτελεί τη λογική έκφραση του ανθρωπισμού, ταυτόχρονα
ο σοσιαλισμός είναι η πραγματοποίηση των ιδανικών του σοσιαλισμού».
«Ο σοσιαλιστικός ανθρωπισμός δεν
κηρύσσει μόνο μερικά ιδανικά, αλλά καλεί σε αγώνα για την» πραγματοποίησή τους.
«Ο σοσιαλιστικός λοιπόν ανθρωπισμός, είναι μαχόμενος ανθρωπισμός».
γ!
Ελευθερία και ιστορική αναγκαιότητα (σελ. 61-73)
Σελ.61 «Μπορεί ο άνθρωπος, ως
προϊόν της κοινωνίας, να είναι και δημιουργός της κοινωνικής ζωής;» «Η ιστορική
αναγκαιότητα… δεν αντιφάσκει με την ελευθερία του ατόμου και δεν εμποδίζει τη
θέλησή του για πάλη;»
Σελ. 62 «Ο λεγόμενοι ντετερμινιστές επισημαίνουν ότι
οι ανθρώπινες πράξεις, όπως το κάθε τι στον κόσμο, έχουν αιτίες»… «Τίποτε,
λένε, δε συμβαίνει χωρίς μια αιτία» έτσι «αρνούνται την ελευθερία του ανθρώπου»
και πέφτουν «σε μοιρολατρική αντίληψη των ανθρώπινων πραγμάτων»
«Οι αντίπαλοι του ντετερμινισμού συχνά
περιορίστηκαν να διαπιστώσουν ολοφάνερα
πράγματα» όπως μπορώ να πιώ ή να πιώ κάτι που μου προσφέρουν, ή σε ένα
σταυροδρόμι, μπορώ να διαλέξω να πάω δεξιά ή αριστερά. «Στο επίπεδο αυτό η
συζήτηση είναι εύκολη και φθηνή» Όμως το ζήτημα είναι βαθύτερο.
Η κύρια «διαμάχη μεταξύ του
μαρξισμού και του υπαρξισμού είναι η αντίληψη για το άτομο» «Για τον Σαρτρ… το
άτομο είναι μια αυτόνομη ύπαρξη, απόλυτα ελεύθερη, κύρια να ορίζει την τύχη
της, και γι αυτό μοναχική και καταδικασμένη στην ελευθερία. Κατά συνέπεια ζει
σε αδιάκοπο μαρτύριο.
Η τελείως αντίθετη θέση είναι, πως
«το άτομο από τη γέννηση ως το θάνατο (Σελ. 63) είναι βαθύτατα κοινωνικό
ον, κοινωνικά καθορισμένο σε κάθε όψη της ύπαρξής του, ακόμη και στα πιο μύχια
βιώματά του». Εύκολο να αποδείξει κανείς την καθοριστική επίδραση της κοινωνίας
στην ψυχολογία του ανθρώπου, στις αντιλήψεις του, στις εκδηλώσεις του». Το
τόνισε κιόλας ο Τζων Λοκ [ ο άνθρωπος δε γεννιέται με έμφυτες ιδέες, με
έμφυτα συναιστήματα κ.τ.λ.]
«Πρώτα απ’ όλα επιδρά η γλώσσα, το
πρώτο κοινωνικό απόκτημα, που αποτυπώνεται στο μυαλό του παιδιού….
κληροδοτείται με την αγωγή η συσωρευμένη γνώση του κόσμου… το σύστημα της
γλώσσας διαμορφώνει το σύστημα της σκέψης… και δια μέσου της γλώσσας
διαμορφώνεται (Σελ. 64) όλη η νοοτροπία και η στάση του ανθρώπου. Ο
άνθρωπος δεν μπορεί να ξεφύγει από τα κοινωνικά πλαίσια….»
«Η γλώσσα, οι δοξασίες, η γνώση, τα ήθη και έθιμα, τα ηθικά
συναιστήματα, οι πολιτικές πεποιθήσεις… πηγάζουν από δεδομένες κοινωνικές
σχέσεις… Από τη στιγμή που γεννιέται το άτομο, βρίσκεται μέσα σε ένα ορισμένο
κοινωνικό σύστημα, και δεν μπορεί να διαλέξει σε ποιο σύστημα να γεννηθεί…. τον
πλάθει και τον κάνει αυτό που είναι».
«Το άτομο είναι κοινωνικά
καθορισμένο… είναι δημιούργημα μα και δημιουργός, είναι ταυτόχρονα αποτέλεσμα
και αφετηρία». Αυτή είναι η διαλεκτική τοποθέτηση. Έτσι «καταρρέει η
υποκειμενική αντίληψη του υπαρξισμού για το άτομο» (Σελ.65) «ο άνθρωπος
δεν είναι ποτέ μόνος, αφού και οι πιο μοναχικές του σκέψεις διαμορφώνονται και
καθορίζονται κοινωνικά. Οι αποφάσεις του είναι πάντα κοινωνικά προσδιορισμένες,
και ποτέ δεν είναι ελεύθερες, με το νόημα που δίνουν οι υπαρξιστές»… «Η ιδέα
του ελεύθερου ατόμου είναι τελείως αυθαίρετη»… Αντιφάσκει με τα πορίσματα κάθε
επιστημονικής έρευνας για τον άνθρωπο και την κοινωνία.
Σελ. 66 «Το ζήτημα, που μας
ενδιαφέρει είναι: αν μέσα στη λειτουργία των αντικειμενικών νόμων, που διέπουν
την εξέλιξη της κοινωνίας, παραμένει κάποια θέση, όπου ο άνθρωπος είναι
ελεύθερος να διαμορφώσει τη δική του ζωή» « η χρήση της λέξης «ελευθερία», γίνεται
«με ποικίλες διαφορετικές έννοιες» «Όταν μιλάμε για «ελευθερία» εννοούμε το
αντίθετο του «εξαναγκασμού» «ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, όταν δεν εξαναγκάζεται
από φυσικές ή άλλες εξωτερικές δυνάμεις»
«Όταν όμως λέμε πως η «ελεύθερη
βούληση» είναι ασυμβίβαστη με τον ντετερμινισμό εννοούμε κάτι άλλο. «Γιατί από
το γεγονός, πως, δεν εξαναγκάζεσαι από εξωτερικές δυνάμεις, δεν έπεται, ότι δεν
υπάρχει αιτία, η οποία καθορίζει τις πράξεις σου»… «Έτσι οι άνθρωποι νομίζουν
πως ο ντετερμινισμός αρνείται την ελευθερία»
Σελ. 67 «Θα πρέπει να
διακρίνουμε τρεις έννοιες της
λέξης «ελευθερία» 1. «ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, όταν η θέλησή του για δράση, δεν
καθορίζεται από κανέναν και από τίποτα. 2.
Ελεύθερος είναι εκείνος που η δράση του δεν υπόκειται σε καμιά αντικειμενική
αναγκαιότητα της κοινωνικής ζωής ή της ιστορικής εξέλιξης 3. Ελεύθερος είναι εκείνος, που ανάμεσα σε πολλές δυνατότητες
δράσης, μπορεί να επιλέξει τη μια»
«Εκείνοι που συζητάνε περί
«ελευθερίας» συγκεντρώνονται συνήθως στην πρώτη ή στη δεύτερη έννοια» ενώ «το
πραγματικό πρόβλημα συνδέεται με την τρίτη έννοια». Οι υπαρξιστές…
«αντιπαραθέτουν την ατομική ελευθερία στον ντετερμινισμό» δηλαδή πως δεν
υπάρχουν «καθοριστικά αίτια» στη δράση της ανθρώπινης βούλησης…. «Δεν έχουμε
απόδειξη για αναίτιες (χωρίς αιτία) εκούσιες πράξεις. Αντιθέτως κάθε μελέτη της
ανθρώπινης δραστηριότητας δείχνει, πως υπάρχουν αίτια για ότι κάνουν οι
άνθρωποι»
Σελ. 68 Όσοι συζητούν τη
δεύτερη άποψη υποστηρίζουν πως « το ελεύθερα δρών άτομο δεν υπόκειται σε καμιά
αναγκαιότητα της κοινωνικής ζωής ή της ιστορικής εξέλιξης». Μια αν υπάρχουν
αντικειμενικοί «νόμοι της κοινωνικής εξέλιξης και αναγκαιότητας στην κοινωνική
ζωή»- και «κανένας σοβαρός κοινωνιολόγος» δεν το αρνιέται- «όταν λοιπόν,
παραδεχόμαστε, ότι υπάρχουν αντικειμενικοί νόμοι της κοινωνικής ζωής» αυτό θα
ειπεί πως «παύουμε, να είμαστε ελεύθερα άτομα, επειδή η δράση μας υπόκειται σε
αντικειμενικές κοινωνικές αναγκαιότητες»
Έτσι ερχόμαστε στην τρίτη άποψη
«ελευθερία στην εκλογή, ανάμεσα σε πολλές δυνατότητες» «Και ο πιο ένθερμος
οπαδός του αντικειμενικού χαραχτήρα των νόμων της ιστορίας, δεν ισχυρίζεται,
ότι οι νόμοι αυτοί καθορίζουν τις πράξεις και τις αποφάσεις του κάθε ατόμου,
μολονότι μπορεί να επιδρούν σ’ αυτές»
Σελ.69 «Οι άνθρωποι μπορούν
να κάνουν πολλές πράξεις ακόμη και αντίθετες με την αντικειμενική εξέλιξη της
κοινωνίας.
«Ο
μαρξιστικός ντετερμινισμός εννοεί την ιστορική αναγκαιότητα όχι σαν δύναμη
που δρα επί της κοινωνίας, ανεξάρτητα από την κοινωνία, αλλά ως δύναμη που δρα
μέσω των ανθρωπίνων πράξεων. Οι άνθρωποι κάνουν την ιστορία τους, αλλά οι
ιστορικές συνθήκες όπου δρουν και οι ανάγκες που πηγάζουν από τις συνθήκες
αυτές, επιδρούν στις αποφάσεις και στις πράξεις τους. Τίποτα δε γίνεται έξω από
τους ανθρώπους και ανεξάρτητα απ’ αυτούς». π.χ. «οι αλλαγές στον τρόπο
παραγωγής προκαλούν ορισμένες ανάγκες και επακολουθούν αντίστοιχες επιδιώξεις
και πράξεις. Είναι φανερό ότι εκείνοι που τα συμφέροντά τους θίγονται από τη
ροή της εξέλιξης, θα τείνουν να την καταπολεμήσουν, τόσο στις απόψεις τους όσο
και τις πράξεις τους. Επειδή όμως η ατομική στάση των ανθρώπων δεν επηρεάζεται
μόνο από υλικά (Σελ.70) συμφέροντα, η κοινωνική πορεία γίνεται πολύ
πολύπλοκη». Έτσι δεν υποστηρίζουν μια ορισμένη τάση όλοι όσοι έχουν υλικό
συμφέρο, κι ούτε την πολεμούν όσοι δεν έχουν. «Υπάρχουν σοσιαλιστές και επαναστάτες μέσα στην αστική τάξη, και
αντιδραστικοί και αντιεπαναστάτες μέσα στο προλεταριάτο» «Αυτό που
αποκαλούμε αναγκαιότητα είναι το άθροισμα ενός τεραστίου αριθμού ατομικών
πράξεων. Οι αντικειμενικοί νόμοι που διέπουν την ιστορική εξέλιξη «ούτε τη
δημιουργική δράση των ανθρώπων αποκλείουν, ούτε καταργούν την ελευθερία τους.
Οι νόμοι αυτοί καθορίζουν το κοινωνικό βάθρο, όπου επάνω οι άνθρωποι
αναπτύσσουν τη δράση … την ελευθερία τους». «Ελευθερία δε σημαίνει να
διαμορφώνεις την κοινωνική πορεία όπως θέλεις» Η τέτοια «απόλυτη ελευθερία» δεν
υπάρχει. Είναι απλή «αφηρημένη φαντασία»
Σελ. 71 Ώστε σωστή είναι «η
τρίτη έννοια της ελευθερίας» η δυνατότητα να εκλέξεις «μία ανάμεσα σε πολλές
δυνατότητες» Με το νόημα αυτό «δεν απορρίπτεται ούτε ο ντετερμινισμός γενικά,
ούτε η λειτουργία των αντικειμενικών νόμων της κοινωνικής εξέλιξης» «Ελευθερία,
λοιπόν,… σημαίνει δυνατότητα εκλογής ανάμεσα σε διάφορες δράσεις υπό τις ίδιες
συνθήκες»
«Π.χ. στην κοινωνία συγκρούονται δύο
στρατόπεδα και εγώ σκέφτομαι με ποιο να πάω… Μπορώ να πάω με το ένα ή με το
άλλο. Είμαι λοιπόν ελεύθερος. Ζυγίζω όλα τα υπέρ και όλα τα κατά από την
προσωπική μου άποψη» και από την άποψη την εθνική και την ανθρώπινη, και
αποφασίζω. «Ασφαλώς η θέλησή μου καθορίζεται από διάφορους συντελεστές» αλλιώς
δε θα κατάληγε σε κάποια απόφαση μου..»
«αν τα κοινωνικά συμβάντα δεν κυβερνιόντουσαν από νόμους, θα ήταν αδύνατο να
κάνει κανείς προβλέψεις» για να στηρίξει την απόφασή του.
«Όλα αυτά δεν περιορίζουν την
ελευθερία μου. Αντίθετα μπορώ ν’ αποφασίσω μόνο επειδή υπάρχουν αντικειμενικοί
νόμοι, που ρυθμίζουν κατά κάποιο τρόπο
τα γεγονότα και έτσι μπορώ να κάνω εκτίμηση για το (Σελ. 72) ποιες θα
είναι οι συνέπειες των διαφόρων πράξεων»
«Είμαι λοιπόν ελεύθερος, όταν μπορώ
να εκλέξω τι να κάνω… Εκλέγοντας ενεργώ σαν άτομο [ελεύθερο] – αλλά σαν
πραγματικό, ζωντανό μέλος της κοινωνίας, καθορισμένο από το σύνολο των
κοινωνικών σχέσεων , και όχι σαν κάποια υπαρξιστική αφαίρεση. Είμαι λοιπόν ελεύθερος στο έδαφος και στα
πλαίσια του ντετερμινισμού. Και με το νόημα αυτό «είμαι ελεύθερος ακόμη και
σε καταστάσεις, όπου έχω στερηθεί την ελευθερία» «Μπορεί να είμαι δεμένος και
να με σέρνουν στο θάνατο» και όμως μπορώ να «εκλέξω να ζήσω σαν προδότης, ή να
πεθάνω έντιμα»
«Η [λεγόμενη] απόλυτη ελευθερία δεν
οδηγεί παρά στην απογοήτεψη. Στην πράξη τέτοια ελευθερία δεν έχει κανένα νόημα
Σελ, 73 «Η εσωτερική
ελευθερία παραμένει»
«Η δική μας αντίληψη (η μαρξιστική
δηλαδή) περί ελευθερίας είναι μια γερή αντίληψη… είναι μια επιβεβαίωση της
εμπιστοσύνης στη δύναμη του ανθρώπου και στην κοινωνική του ουσία»
δ! Ηθική ευθύνη και πολιτική
[σελ. 74-80]
Σελ. 74 «Το πρόβλημα της
ατομικής ευθύνης πηγάζει από το πρόβλημα της ατομικής ελευθερίας»
«Διακρίνουμε διάφορα είδη ευθύνης» Νομικός
τύπος ευθύνης. π,χ. αρχιτέκτονας υπεύθυνος αν γκρεμιστεί το σπίτι επειδή
ήταν κακοχτισμένο
Ηθική ευθύνη (π.χ. δεν
προλάβαμε την αυτοχτονία)
Σελ. 75 «Εδώ θα μας
απασχολήσει η ηθική ευθύνη για πολιτικές πράξεις σε καταστάσεις σύγκρουσης»
Δηλαδή τι θα κάνουμε «όταν υπάρχει σύγκρουση μεταξύ της πειθαρχίας σε μια
οργάνωση ( - κόμμα) και της πεποίθησης, πως μια δεδομένη πράξη είναι άδικη»
«Η πανάκεια των ηθικών
παραγγελμάτων, είναι ανίσχυρη» π.χ. η εντολή «ου φονεύσεις». Μα τι πρέπει να
κάνω, αν, δεν σκοτώσω τον προδότη (Σελ.76) «στέλνω στο θάνατο τους
συντρόφους μου»;
Ας
έρθουμε στο συγκεκριμένο πρόβλημα: θα πειθαρχήσω στο κόμμα μου, και θα
«ενεργήσω κατά τρόπο, που πιστεύω, ότι είναι στραβός»;
Βέβαια «η κομματική πειθαρχία, είναι
όρος για την επιτυχία της πάλης του κόμματος. Χωρίς την πειθαρχία η οργάνωση
διασπάται» Η πειθαρχία λοιπόν «είναι υποχρέωση που τη δέχτηκα μόνος μου, όταν
προσχώρησα στο κόμμα» Και πρέπει να καλοσκεφθώ για «ν’ αρνηθώ να εκτελέσω μια
κομματική απόφαση ή… και να την ματαιώσω» Θα διασπάσω λοιπόν την ενότητα του
κόμματος;
Σελ. 77 Από το άλλο μέρος με
βασανίζει ο φόβος, πως η απόφαση είναι «εσφαλμένη» και αντιστρατεύεται στον
«πολιτικό σκοπό» του κόμματος. Λέω με το νου μου: η πράξη αυτή θα βλάψει τους
σκοπούς του κόμματος, θα υπονομεύσει τα βάθρα του…. Αισθάνομαι ηθικά υπεύθυνος…
Τι να κάνω; … Η σύγκρουση είναι αντικειμενική και η εκλογή δύσκολη»… «Για να παίρνουμε θέση σε τέτοιες
καταστάσεις, συνήθως ξεκινάμε από τον ισολογισμό των κερδών και των ζημιών»
Γενικός πίνακας ηθικών μέτρων δεν ωφελεί. «Γιατί οι καταστάσεις διαφέρουν η μια
από την άλλη, και η καθεμιά περίπτωση
έχει το δικό της συγκεκριμένο χαραχτήρα»
Σελ, 78 «Όπως σε κάθε
περίπτωση ατομικής επιλογής, την τελική απόφαση μπορεί να την πάρει μονάχα το
άτομο» Κανένας άλλος δεν μπορεί να κάνει την εκλογή για λογαριασμό του. Βέβαια
μπορεί να βοηθηθεί και από άλλους που θα του αναπτύσανε «τα υπέρ και τα κατά».
Μα μένει η προσωπική του ευθύνη για την εκλογή, που έκανε. «Το άτομο λοιπόν
είναι «μόνο του» όπως είπαν οι υπαρξιστές» Όμως … «προκειμένου να εκλέξει,
κάνει τον απολογισμό της συνείδησής του και ο τρόπος που συλλογίζεται,
καθορίζεται κι αυτός κοινωνικά. Μ’ αυτή την έννοια το άτομο δεν είναι ποτέ
απομονωμένο, δεν είναι εγκαταλελειμένο στον εαυτό του»
Σελ. 79 Την εκλογή λοιπόν θα
την κάνει το άτομο. «Αν φθάσει στην πιο υποκειμενική βεβαιότητα, πως μια πράξη
(μια απόφαση) είναι τόσο κακή και θλιβερή, ώστε να ζημιώνει τους σκοπούς του
κόμματος, τότε η ηθική ευθύνη επιβάλλει να διαχωρίσει την ευθύνη του… και να
δράσει σύμφωνα με την πεποίθησή του … Το άτομο [λοιπόν] είναι καταδικασμένο να
κάνει την εκλογή» «Η σύγκρουση εδώ είναι κατά βάθος σύγκρουση ανάμεσα στην ομαδική πειθαρχία και την αναζήτηση της αλήθειας …. η
μαρξιστική θεωρία θ’ απόδειχνε … ότι οι
άνθρωποι ομαδικά και ατομικά υπόκεινται σε σφάλματα. Η λατρεία του αλάθητου δεν
έχει τίποτε το κοινό με το μαρξισμό.
Σελ. 80 Δεν επιτρέπεται να
«αναγνωρίζουμε την αλήθεια, μόνο υπό τον όρο να έχει γίνει αποδεχτή…. Θα μας έπνιγε - τότε – το πνευματικό τέλμα και ο
δογματισμός»
Ο Γαλιλαίος στο φιλοσοφικό δράμα του
Μπρεχτ «Ο Γαλιλαίος» «έχοντας πλήρη
επίγνωση της δειλίας του» λέει σ’ ένα συγκλονιστικό μονόλογο.
«Μου φαίνεται, πως η εξάσκηση της
επιστήμης απαιτεί ιδιαίτερο θάρρος…. Σ’ αυτές τις εντελώς εξαιρετικές συνθήκες
η σταθερότητα ενός ανθρώπου θα μπορούσε να τραντάξει τον κόσμο. Επρόδωσα το
επάγγελμά μου. Ο άνθρωπος που κάνει ό,τι έκανα εγώ, δεν μπορεί να είναι ανεκτός
στις γραμμές της επιστήμης».
ε! Βάσεις μιας μαρξιστικής
φιλοσοφίας [σελ. 81-86]
Σελ.81 Είδαμε πως «ο άνθρωπος
μπορεί να είναι αντικείμενο της φιλοσοφίας» Το πρόβλημα τώρα είναι: «ποια είναι
η περιοχή μιας τέτοιας φιλοσοφίας και ποιες οι κατευθύνσεις της; Ποια ζητήματα;
… Και ποιες οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σ’ αυτή τη φιλοσοφία και τις
ειδικές επιστήμες – για τον άνθρωπο – ανθρωπολογία, κοινωνιολογία, ατομική και
κοινωνική ψυχολογία;» Αυστηρός διαχωρισμός δεν μπορεί να υπάρξει. Γενικά «μια φιλοσοφία
του ανθρώπου που διαφέρει από τις (ειδικές)( Σελ. 82) επιστήμες για τον
άνθρωπο, κατά το ότι χειρίζεται το αντικείμενο κατά διαφορετικό τρόπο».
Κεντρικό θέμα της φιλοσοφικής έρευνας είναι η ουσία «του ρόλου του ατόμου στις
σχέσεις του με την κοινωνία, και με τα άλλα άτομα μέσα στην κοινωνία» Γύρω από
αυτό τον κεντρικό άξονα ολόκληρη σειρά προβλήματα –σχέσεις, υποχρεώσεις, ηθικές
ευθύνες των ανθρώπων.
«Η φιλοσοφία λοιπόν του ανθρώπου
απορροφά τα προβλήματα της ηθικής»
«Το αίτημα για μια μαρξιστική ηθική
μπερδεύεται συχνά με το αίτημα για κάποιο είδος μαρξιστικού κώδικα ηθικής,
υποκατάστατου των Δέκα Εντολών» Μα «οι δυσκολίες… μιας περιόδου κοινωνικού
μετασχηματισμού –δεν – μπορούν να υπερνικηθούν με κάποιο νέο ηθικό κώδικα» Αυτό
είναι αυταπάτη. Γιατί «ο μαρξιστής
πρέπει να ξέρει ότι οι ηθικοί κώδικες βγαίνουν από τη ζωή, σαν ιδιόμορφη
αντανάκλαση στη συνείδηση των ανθρώπων, από τις κοινωνικές σχέσεις που υπάρχουν
και επομένως δεν μπορούν να επιβληθούν σύμφωνα με την επιθυμία μας» Ο μαρξιστής
πρέπει ακόμη «να ξέρει, ότι ο πατροπαράδοτος τύπος κώδικα, διατυπωνόταν πάντα
με την πεποίθηση, ότι οι ηθικοί κανόνες οπωσδήποτε επιβάλλονται στον άνθρωπο
απ’ έξω» Μα να δεχτούμε πως «ο άνθρωπος είναι κύριος της μοίρας του… τότε
καταντάει ανέφιχτη η (Σελ.83) ιδέα της επιβολής ηθικών κανόνων από τα
πάνω με τον πατροπαράδοτο τρόπο».
«Η φιλοσοφία, λοιπόν, διαλαμβάνει
την ηθική (Ethies] όχι
όμως την κωδικοποίηση ηθικών κανόνων [Morals]
«Ο ιστορικός υλισμός δίνει τη
θεωρητική βάση για μια τέτοια φιλοσοφία. Βάζει το βάθρο … για την τοποθέτηση
του ανθρώπου μπροστά στο κοινωνικό του φόντο, διαφυλάγει την κοινωνική του
ουσία χωρίς ο άνθρωπος να χάνει ό,τι προσωπικό έχει»… « Ο μαρξισμός δημιούργησε
τις προϋποθέσεις για μια υλιστική φιλοσοφία του ανθρώπου … και τις ανάπτυξε με
τις θεωρίες του για την αλλοτρίωση και το σοσιαλιστικό ανθρωπισμό. Ο ιστορικός
όμως υλισμός είναι η προϋπόθεση μιας τέτοιας φιλοσοφίας, και όχι η ίδια η
φιλοσοφία. Σήμερα η ανάπτυξη της φιλοσοφίας του ανθρώπου έγινε επείγουσα ανάγκη
για τον μαρξισμό»
Σελ. 84 «Από το πώς εννοούμε
την ύπαρξη του ανθρώπου εξαρτώνται όλα τα πορίσματα της φιλοσοφίας του
ανθρώπου». « Μιλώντας για την ύπαρξη σε αντιπαράθεση με την ουσία, αναφερόμαστε
στην πραγματική ζωή του ανθρώπου». Τότε «μπορούμε να αντικρίσουμε το θέμα από δυό διαφορετικές
πλευρές». 1. Από τη δράση των ανθρώπων «μέσα στην κοινωνία και πάνω στη
φύση, δηλαδή από την πλευρά της υλικής ζωής του ανθρώπου» και 2. «Από
την άποψη της πνευματικής ζωής, της πνευματικής δραστηριότητας του ανθρώπου»
«Ολόκληρη η φιλοσοφία του ανθρώπου
εξαρτάται κατά κάποιο τρόπο από το ποια από τις απόψεις αυτές θα διαλέξουμε ως
θεμελιακή για την ερμηνεία της ύπαρξης του ανθρώπου»
Σελ. 85 «Ο μαρξισμός υιοθετεί
την υλική άποψη. Ο υπαρξισμός όμως δεν μπορεί να τις υιοθετήσει»
«Το πρόβλημα του δημιουργικού
ιστορικού ρόλου του ατόμου μπορεί κι αυτό να νοηθεί κατά δύο τρόπους»
1. … «κατά τρόπο ρεαλιστικό
από την άποψη της υλικής ζωής του ανθρώπου» συνδέεται τότε με το χαραχτήρα της
ελευθερίας του και (Σελ. 86) οι δημιουργικές του δυνατότητες δεν είναι
απεριόριστες» « Ο άνθρωπος επιδρά στον υλικό κόσμο και μεταβάλλοντάς τον
δημιουργεί νέες συνθήκες για τη δική του ύπαρξη. Ο άνθρωπος είναι προϊόν υλικών
συνθηκών του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος, ταυτόχρονα όμως διαμορφώνει
αυτές τις συνθήκες»…. «Αυτό δε σημαίνει ότι ο άνθρωπος μπορεί να κάνει
ο,τιδήποτε θέλει. Ο άνθρωπος … δεν ακυρώνει τους αντικειμενικούς νόμους με τις
ενέργειές του. Η ελευθερία του δεν συνίσταται σε κατάργηση της αναγκαιότητας,
αλλά στην αναγνώρισή της και στη χρησιμοποίησή της»
2. Υπάρχει «και μια άλλη
ερμηνεία της δημιουργικότητας του ανθρώπου που προέρχεται από την
υποκειμενιστική ερμηνεία της ανθρώπινης ύπαρξης. Με την ερμηνεία αυτή οι
αντικειμενικοί παράγοντες εξαφανίζονται, η φυσική και κοινωνική πραγματικότητα
διαλύεται μέσα στο υποκείμενο και τη δημιουργική του δράση». Ο υπαρξισμός
λοιπόν εμπεριέχει «μια ολόκληρη ιδεαλιστική μεταφυσική»
«Προφανώς υπάρχει συνάφεια μεταξύ
της φιλοσοφίας του ανθρώπου και της γενικής κοσμοθεωρίας. Μια μαρξιστική
φιλοσοφία του ανθρώπου βασίζεται ρητώς στον υλισμό»
ΜΕΡΟΣ
ΤΡΙΤΟ [ΣΕΛ. 87-139]
ΣΥΓΚΡΟΥΟΜΕΝΟΙ
ΑΝΘΡΩΠΟΙ
α! Η σοσιαλιστική προοπτική [σελ.
87-96]
Σελ.87 «Πριν 50 χρόνια» όσους
μιλούσανε για σοσιαλισμό «τους θεωρούσαν είτε ουτοπιστές ονειροπόλους, είτε
επικίνδυνους εγκληματίες»… «Και όταν νίκησε η σοσιαλιστική επανάσταση το 1917»
ποιος πίστευε, πως θα μπορούσε να στερεωθεί;
Σελ. 88 και μάλιστα όταν
αντιμετώπιζε «μια νέα Ιερά Συμμαχία» Και όμως «πολλοί σύγχρονοι μένουν τυφλοί
μπροστά στα γεγονότα αυτά» Για «αποστεωμένους αντίπαλους» που «παίρνουν τις
επιθυμίες τους για πραγματικότητα» δεν είναι περίεργο. Μα υπάρχουν και κάμποσοι
«που εξακολουθούν υποκειμενικά να συνδέονται με το εργατικό κίνημα» και που
λένε πως είναι απογοητευμένοι.
Σελ.89 Γιατί; Βέβαια «τους
προκάλεσε κλονισμό» «η λεγόμενη προσωπολατρεία». Μα «πρόκειται για κάτι
βαθύτερο. Οι αιτίες υπήρχαν λανθάνουσες σε πολλούς αποδεσμεύτηκαν με τους
κλονισμούς των τελευταίων ετών».
«Οι ιστορίες αναλογίες είναι»
ολισθηρές, όμως υπάρχουν κάποιου είδους «γενικοί τύποι στην πορεία των
επαναστάσεων» που δεν αποκλείεται «να εμφανίζονται σε τόσο διαφορετικά
κοινωνικά φαινόμενα, όπως η Γαλλική και η Ρωσική επανάσταση».
Σελ. 90 Ο γενικός τύπος στην
πορεία των επαναστάσεων είναι «ο πόθος
σύντμησης των ιστορικών προοπτικών» Αυτός ο πόθος να συντμηθεί το «πέρασμα από
τα διακηρυχθέντα στην πραγματοποίησή τους» Χαραχτηρίζει «όλα τα επαναστατικά
κινήματα» π.χ. στη Γαλλική επανάσταση τα λαϊκά στοιχεία είδαν πως τα ιδανικά
«ελευθερία, ισότητα» πήρανε διαφορετικό περιεχόμενο και αργούσαν να πραγματοποιηθούν.
Αυτό μας εξηγεί «και την
ανυπομονησία των επαναστατών. Οι προβλέψεις του Μαρξ στο «Κομμουνιστικό
Μανιφέστο» «δικαιώθηκαν καμιά εβδομηνταριά χρόνια αργότερα απ’ ό,τι περίμενε»
Σελ. 91 Μα και ένα άλλο
γενικό γνώρισμα: «Η απλοποίηση της διάρθρωσης της πραγματικότητας» Οι «άνθρωποι
που πολεμούν ένα καθεστώς λόγω των κακών του, φυσικό είναι να επιθυμούν ένα
κοινωνικό καθεστώς, το οποίο να είναι η απόλυτη
άρση όλως αυτών των κακών. «Όταν πολεμούμε την εκμετάλλευση ανθρώπου από
άνθρωπο, οραματιζόμαστε μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση»…. «Η τέτοια στάση
είναι φυσική, ευνόητη, μα και αναγκαία» «Η σιγουριά για την αποτελεσματικότητα
της πάλης… συντελεί στη δημιουργία της νέας πραγματικότητας»
Σελ. 92 Ο μαρξισμός, βέβαια,
αποκλείει «το φανταστικό, το ουτοπικό» «Όμως, το σοσιαλιστικό επαναστατικό
κίνημα έχει τούτο το κοινό με τα προηγούμενα κινήματα, πιστεύει δηλαδή σ’ ένα
ιδανικό πρότυπο μελλοντικής κοινωνίας». Βέβαια «ο ειδήμων μαρξιστής ξέρει πως ο
σοσιαλισμός δεν μπορεί να οικοδομηθεί σε
μια στιγμή… μ’ ένα επαναστατικό διάταγμα» ξέρει πως θα χρειαστεί μακριά πορεία
αγώνων»… Όμως να «έχουμε πλήρη επίγνωση του ότι οι κοινωνικές διεργασίες είναι
μακρόχρονες και πολύπλοκες, ωστόσο η συναίσθηση πως … περάσαμε το κατώφλι της
επανάστασης, κεντρίζει τη φαντασία» και μας φαίνεται αφόρητο, (Σλ.93) να
αργεί η «πραγματοποίηση των επαγγελιών του σοσιαλισμού» Εδώ λοιπόν «βρίσκονται
κρυμμένοι πολλοί από τους λόγους των πρόσφατων δυσκολιών». Οι δυσκολίες αυτές
οφείλονται στο άνοιγμα μεταξύ των ιδανικών και της πραγματοποίησή τους «μεταξύ
της υπομονής του θεωρητικού και της ανυπομονησίας του ανθρώπου που θέλει να
ζήσει τη ζωή του» Βέβαια «η αγανάχτηση για το κακό στη σοσιαλιστική κοινωνία
είναι ιερή αγανάχτηση» Μα μόνη η αγανάχτηση δεν αρκεί για να φέρει την αλλαγή.
Σελ. 94 «Είναι λάθος να μη
βλέπουμε το σοσιαλισμό στην ιστορική πορεία και…. από τα στραβά που βλέπουμε,
το πραχτικό συμπέρασμα» που πρέπει να βγάλουμε είναι το χρέος «να τα
καταπολεμούμε» «με συνεχή και οργανωμένο τρόπο». Μα και μια «όχι λιγότερο σοβαρή
πλευρά» πρέπει να προσέξουμε «την τάση για απώλεια της σοσιαλιστικής
προοπτικής, μέσα στη ζούγκλα των καθημερινών μικρολογιών που ζούμε»…. «Το
πνίξιμο στις καθημερινές (Σελ. 95) υποθέσεις στο στενό πρακτικισμό
οδηγεί στην απώλεια προοπτικής, στη λησμονιά του σκοπού και στη συντριβή»
Έτσι λοιπόν γεννιέται η εντύπωση πως
«κάνουμε έργο Σίσυφου» Και «τότε είναι που λιποψυχούν». Όμως στις σοσιαλιστικές
χώρες «κανείς δεν είναι καταδικασμένος στο μαρτύριο του Σίσυφου. Χιλιάδες προχωρούν
με θάρρος ακόμη και μπροστά στις μεγαλύτερες δυσκολίες» Πρέπει πάντα «να έχουμε
υπ’ όψη το σκοπό και την προοπτική, για να μη χάνουμε την (ΣΕΛ.96)
ελπίδα , και να μην απογοητευόμαστε.
«Από την άποψη αυτή, η γνώση των
αρχών του σοσιαλιστικού ανθρωπισμού, έχει μεγίστη σημασία για τους οικοδόμους
του σοσιαλισμού»
β! Η έλξη του σοσιαλιστικού
ανθρωπισμού [σελ. 97-102]
Σελ. 97 «Ο άνθρωπος είναι το
σημείο εκκινήσεως και ο τελικός σκοπός του σοσιαλισμού» …. «ο σοσιαλιστικός
ανθρωπισμός, διαφορετικός από τα άλλα είδη του ανθρωπισμού, συνδέει την
πραγματοποίηση αυτού του σκοπού με τους κοινωνικούς και οικονομικούς σκοπούς
του σοσιαλισμού».
Σελ. 98 «Προφανής η ελκτική
δύναμη του Κομμουνισμού» «Οι άνθρωποι…. παλαίουν για το σοσιαλισμό με δική τους ελεύθερη εκλογή»…. «Τι οδηγεί τους ανθρώπους…
σ’ αυτή την εκλογή;»… «Οι καταπιεσμένοι άνθρωποι βλέπουν στο σοσιαλισμό… την
ελπίδα για μια καλύτερη ζωή. Οι άνθρωποι έρχονται στο σοσιαλισμό από
διαφορετικούς δρόμους. Μερικοί από υλική ανάγκη, άλλοι από την εθνική καταπίεση
και άλλοι γιατί αποστρέφονται το υπάρχον
καθεστώς. Όλοι τους έχουν την πεποίθηση, πως ο σοσιαλισμός θα γιατρέψει
τις κοινωνικές πληγές. Όλοι, λοιπόν, «που εκλέγουν το σοσιαλισμό…. ελκύονται από το ανθρωπιστικό του (Σελ. 99)
περιεχόμενο». Πολλοί συγγραφείς – ιδιαίτερα στις Ενωμένες Πολιτείες διαλαλούν
πως «η κομμουνιστική ιδεολογία είναι νεκρή» μα τότε πως ελκύει και προοδεύει;
Ιδιαίτερα στις Ενωμένες Πολιτείες «τα γραφόμενα αυτά εκφράζουν τη επιθυμία τους… Αρνούνται, λοιπόν, να
αναγνωρίσουν δυσάρεστα γεγονότα» Και ενώ τέτοια πράγματα κάνουν και τόσα
πληρώνουν (Σελ.100) οι Ενωμένες Πολιτείες γιατί σκοντάφτουν και δεν
πείθουν «για τις ζωοδότρες ιδιότητες του αμερικάνικου τρόπου ζωής;»
«Το μεγάλο ατού της μαρξιστικής
προπαγάντας είναι τα δικαιώματα του ατόμου στο σοσιαλιστικό σύστημα, το
πρόβλημα (δηλαδή) της δημοκρατίας» Διαλαλούν πως «αυτοί έχουν δημοκρατία και
εμείς δικτατορία» πως δηλαδή τα δικαιώματα του ατόμου «εκεί είναι σεβαστά, ενώ
σε μας δεν είναι». Και το επιχείρημα τούτο πιάνει, τρομάζει πολλούς. Μα φταίμε
κι εμείς. Πρώτο «παραμελήσαμε τα
φιλοσοφικά προβλήματα, που συνδέονται με το άτομο και τα ζητήματά του. Δεύτερο χρησιμοποιούμε μια γλώσσα» που
δεν μπορούν εύκολα να την καταλάβουν οι κοινοί άνθρωποι». Λέμε «δικτατορία του
προλεταριάτου»… «ανώτερη μορφή της δημοκρατίας» Τρίτο τα «λάθη και διαστρεβλώσεις» [προσωπολατρεία] Και αυτά
μπορούμε να τα εξηγήσουμε» μα δεν μπορούμε να τα δικαιολογήσουμε, κι ούτε
πρέπει να το προσπαθούμε»
Σελ. 101 Όλα αυτά θα τα εξουδετερώσουμε «με την πράξη»
Η ιδεολογία του σοσιαλισμού πρέπει να είναι «στην πράξη ανθρωπιστική». Και ο
εχθρός προσπαθεί να παρουσιάσει τη θεωρία και την πράξη μας αντιανθρωπιστική»
και υψώνει «την ψεύτικη σημαία (τη δική του) του ανθρωπισμού». Είπαμε «ο στενός
πρακτικισμός αποτελεί κίνδυνο για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού»… « προκαλεί
απώλεια προοπτικής» και συχνά «παραβιάζει κάποιο ατομικό δικαίωμα» μα έτσι
παραβιάζεται «ο σοσιαλιστικός ανθρωπισμός»
Σελ. 102 Αναγκαίο, λοιπόν, να
εξοπλίσουμε ιδεολογικά την κοινωνία. «Η ευρεία διάδοση των αρχών του
σοσιαλιστικού ανθρωπισμού έχει επομένως όχι μόνο προπαγανδιστική, αλλά πρώτ’
απ’ όλα διαπαιδαγωγική αξία».
γ! Ο σοσιαλιστικός ανθρωπισμός
και οι πρόδρομοί του [σελ. 103-110]
Σελ.103 «Ο σοσιαλιστικός ανθρωπισμός είναι μια νέα
ειδική θεωρία, και ταυτόχρονα και μια γενική τάση με μακρυά παράδοση»…. «Αν
διαχωρίζαμε τον εαυτό μας από την παράδοση, θα φτωχαίναμε τις ιδέες μας»
Σελ. 104 «Ο σοσιαλιστικός
ανθρωπισμός δεν είναι κάτι» το απόλυτα καινούργιο. «Είναι τόσο παλιός, όσο και
το σκίρτημα της καρδιάς του ανθρώπου στη θέα της δυστυχίας… όσο τα ιδανικά της
ευτυχίας και της ισότητας». «Ο σοσιαλιστικός ανθρωπισμός απαντά κατά νέο τρόπο
στο ερώτημα για το πώς είναι δυνατόν να φτάσουμε στο σκοπό, στην ευημερία των
ανθρώπων». «Το τι έπρεπε να επιτευχθεί το ήξεραν από καιρό τα καλύτερα μυαλά
της ανθρωπότητας» -Μα το πώς θα επιτευχθεί;
«Ο σοσιαλιστικός ανθρωπισμός
εκφράζει το ουσιαστικό περιεχόμενο του σύγχρονου κομμουνισμού, που αγωνίζεται
για … την ευτυχία του ατόμου… για την κατάργηση εμποδίων όπως η ένδεια, η
οικονομική, εθνική, φυλετική ανισότητα. Ο κομμουνισμός αγωνίζεται για τους
σκοπούς αυτούς υπό νέες συνθήκες, κατά νέο τρόπο. Αλλά οι σκοποί αυτοί είχαν
διατυπωθεί από πολύν καιρό. Οι άνθρωποι από πολύ παλιά ονειρεύονταν (Σελ.
105) να πραγματοποιήσουν στη ζωή τα ιδανικά του ανθρωπισμού…. Οι
μεγαλύτεροι φιλόσοφοι και … επαναστάτες υπήρξαν οι πρωταγωνιστές του
ανθρωπισμού… Οι διδασκαλίες τους …
ανήκουν στη μεγάλη γραμμή εξέλιξης των ιδεών του ανθρωπισμού»
Αναμφισβήτητος ο δεσμός του
σοσιαλιστικού ανθρωπισμού με τους προδρόμους». «Ταυτόχρονα όμως πρέπει να
καταλάβουμε την ιδιομορφία του τη μοναδικότητά του»
«Κάθε εποχή είχε το δικό της τύπο
ανθρωπισμού… Μπορούμε να μιλάμε για αρχαίο ανθρωπισμό, για ανθρωπισμό της
πρώτης χριστιανικής περιόδου, της Αναγέννησης, της Μεταρρύθμισης, του
Διαφωτισμού και του ουτοπικού
σοσιαλισμού»
«Μα και σήμερα έχουνε σύγχρονα
ρεύματα του ανθρωπισμού. Με ποια κριτήρια (Σελ. 106) θα κάνουμε την
εκλογή; Δυό είναι τα πιο σημαντικά 1.
Ποιος από τους συναγωνιζόμενους σήμερα ανθρωπισμούς είναι ριζοσπαστικότερος; 2.
Ποιος είναι πιο ρεαλιστικός;» Με τα δυό αυτά κριτήρια πρέπει να διαλέξουμε το
σοσιαλιστικό ανθρωπισμό.
Κύριο γνώρισμα του σοσιαλιστικού
ανθρωπισμού είναι πως είναι αγωνιζόμενος ανθρωπισμός.
Σελ. 107 Ώστε «ο
σοσιαλιστικός ανθρωπισμός είναι το αντίθετο του αφηρημένου ανθρωπισμού χάρη στη
συγκεκριμένη και αγωνιστική του φύση». Τα ιδανικά του σοσιαλιστικού ανθρωπισμού
συνδέονται «με τα συμφέροντα συγκεκριμένων τάξεων, και αυτές πρέπει να
κινητοποιηθούν για το σκοπό αυτό. «Ο σοσιαλιστικός ανθρωπισμός δεν ασχολείται
με τον αφηρημένο άνθρωπο, αλλά με τους ανθρώπους στις πραγματικές και ιστορικές
τους συνθήκες»
Σελ. 108 Ο «αγωνιστικός
ανθρωπισμός δεν κηρύσσει απλώς το σκοπό του αλλά και παλεύει γι’ αυτόν». Ο
σοσιαλιστικός ανθρωπισμός παλεύει να
πραγματοποιήσει τους ανθρωπιστικούς σκοπούς του μέσα στις συγκεκριμένες συνθήκες (εκμεταλλευτές – και δουλευτής λαός)
στη σύγχρονη κοινωνία, «που τη διαιρούν οι ταξικοί αγώνες» «Απαιτεί όχι μόνο
αγάπη για το λαό, αλλά και μίσος για τους εχθρούς του» Αγώνας λοιπόν «ενάντια
στους υπερασπιστές του αντιανθρωπισμού».
Σελ. 109 «Να είμαι
ανθρωπιστής δε σημαίνει να κηρύσσω τον αφηρημένο πασιφισμό, να απορρίπτω κάθε
υλικόν αγώνα… Είμαι ανθρωπιστής σημαίνει να είμαι αγωνιστής
«Το αίτημα της απόλυτης αγάπης είναι
κοροϊδία μέσα σε συνθήκες αγώνων. Έτσι και το
αίτημα της απόλυτης ελευθερίας είναι κοροϊδία. Όσο υπάρχουν εχθροί της
ελευθερίας, όσο οι εχθροί αυτοί θα μπορούν να πολεμούν αποτελεσματικά, θα είναι
ανάγκη να αγωνιζόμαστε για τον περιορισμό της ελευθερίας τους». «Η απεριόριστη
ελευθερία στους εχθρούς της ελευθερίας … εγκυμονεί σίγουρη καταστροφή για την
ελευθερία»
Ίδια είναι η διαλεχτική της
δημοκρατίας και της δικτατορίας. Ο μαρξισμός υποστηρίζει ότι η πλήρης
δημοκρατία μπορεί να επιτευχθεί μόνο (ΣΕΛ. 110) μέσω δικτατορίας εξασκουμένης εναντίον των εχθρών της
δημοκρατίας, και θεωρεί τη δικτατορία του προλεταριάτου ανώτερη μορφή
δημοκρατίας σε σύγκριση με την αστική δημοκρατία»
δ! Η ελευθερία του ατόμου [σελ.
111-128]
Σελ. 111 «Η ελευθερία είναι
ζωτικός όρος για την ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας, όπως είναι και η
ικανοποίηση των υλικών αναγκών»
«Όταν μιλούμε για την ελευθερία του
ατόμου, μιλούμε για τα δικαιώματα του ατόμου μέσα στην κοινωνία…. διαλύονται
(λοιπόν) όλες οι αυταπάτες περί της απολύτου ελευθερίας και προβάλλει το
πρόβλημα του καθορισμού των επιτρεπτών ορίων περιορισμού της ελευθερίας»
Λοιπόν α! Η ελευθερία ενός ατόμου περιορίζεται από την ελευθερία των (Σελ.
112) άλλων ατόμων. Κάθε άτομο ανήκει σε κάποια κοινωνική τάξη
Η ελευθερία δεν ταυτίζεται με την
ασυδοσία. Που τελειώνει η ελευθερία και αρχίζει η αναρχία; π.χ. ελευθερία
δουλοπάρικου και φεουδάρχη, αντίφαση αναμεταξύ τους,- αλλά η αντίφαση «υπήρξε
μια από τις κυριότερες κινητήριες δυνάμεις των εξεγέρσεων των χωρικών στο
μεσαίωνα. Επίσης ελευθερία εργάτη και βιομήχανου και εδώ «αντιφατική σύγκρουση
των πόθων και αντιλήψεων περί ελευθερίας» β!
«Υπάρχει σύγκρουση μεταξύ των ελευθεριών των διαφόρων κοινωνικών τάξεων» «Η
ελευθερία μιάς τάξης περιορίζεται, ή και καταργείται από την ελευθερία μιας
άλλης (Σελ.113) γ! Ο κρατικός
μηχανισμός φρουρεί και υπηρετεί την ελευθερία που «ανταποκρίνεται στα
συμφέροντα της ιθύνουσας τάξης. Στο αρχαίο Κράτος διχτατορία κατά των δούλων
(καμιά ελευθερία) Στο μεσαίωνα δικτατορία των ευγενών.
Η αστική τάξη εισήγαγε τυπική
ισότητα έναντι του νόμου, μα στην πράξη οικονομική διχτατορία και ανισότητα. Η
αστική δημοκρατία στρέφεται «ενάντια σε ορισμένα τμήματα της κοινωνίας - όμως υπάρχει διαφορά μεταξύ ενός
δημοκρατικού καθεστώτος και μιας ανοιχτής δικτατορίας. Κάθε δημοκρατία είναι
δικτατορία για κάποια άλλη τάξη.
Σελ. 114 Στην ταξική κοινωνία
η δημοκρατία είναι μια μορφή εξουσίας…. «πάνω σε ορισμένους προς το συμφέρον
κάποιων άλλων. Συμπέρασμα η πληρέστερη … ατομική ελευθερία μπορεί να
πραγματοποιηθεί μόνο με την τελική κατάργηση της ταξικής κοινωνίας»
Στην κομμουνιστική λοιπόν κοινωνία
«θα έχουν πραγματοποιηθεί τα κύρια ιδανικά του ανθρωπισμού» Θα ξεπεραστεί «κάθε
είδους αλλοτρίωση»
«Το ανώτατο όριο ελευθερίας μόνο υπό
τους τρεις ακολούθους όρους»
Σελ. 115 1. Σε μια αταξική κοινωνία
2. όταν το Κράτος έχει ξεψυχήσει και 3.
όταν «η δημοκρατία με την πατροπαράδοτη έννοιά της έχει ξεψυχήσει και αυτή»
Φυσικά απόλυτη ελευθερία, όπως την
θέλουν οι αναρχικοί δεν θα υπάρχει «γιατί θα δρουν και τότε κάποιοι νόμοι
κοινωνικής συμπεριφοράς, που θα περιορίζουν την ασυδοσία στη συμπεριφορά του
ατόμου, … όπως οι περιορισμοί, που
επιβάλλουν οι ανάγκες της συνεργασίας των ατόμων»
«Θα επέλθουν η κατάργηση κάθε αντίθεσης
μεταξύ φυσικής (δηλαδή σωματικής) και πνευματικής εργασίας, μεταξύ πόλης και
χωριού, η χειραφέτηση της γυναίκας κ.τ.λ. … και τότε θα διαμορφωθεί ένας νέος
τύπος ανθρώπου» «Ριζικότητα λοιπόν στην αντίληψη περί ελευθερίας» αλλά και
ρεαλιστική (Σελ. 116) προσδοκία για την έκβαση της συγκεκριμένης πάλης πάνω σε συγκεκριμένες κοινωνικές
δυνάμεις. Αυτά τα στοιχεία καθορίζουν την υπεροχή του σοσιαλιστικού ανθρωπισμού
σε σύγκριση με όλους τους ανταγωνιστές του» .
Ο σοσιαλισμός μετατρέπει την τυπική ισότητα σε πραγματική… «Βάση κάθε
κοινωνικής προόδου είναι η κατάργηση των προνομίων, που συνεπάγεται η ατομική
ιδιοκτησία». Ώστε η προλεταριακή επανάσταση ανυψώνει τη δημοκρατία, σε ανώτερο
επίπεδο. «Η δικτατορία του προλεταριάτου είναι το Κράτος της σοσιαλιστικής
δημοκρατίας» «Το Κράτος είναι πάντοτε (Σελ. 117) όργανο ταξικό –
καπιταλιστικό – σοσιαλιστικό Κράτος.
Το Κράτος των Γιακοβίνων ήταν
αιματηρή διχτατορία – μα «εισήγαγε ένα νέο και ανώτερο τύπο δημοκρατίας» κι
αυτό καθορίζει το χαραχτήρα του και όχι η επαναστατική τρομοκρατία»
«Αποφασιστικό γνώρισμα για τη δημοκρατικότητα του προλεταριακού Κράτους είναι
ότι εκτός από την κατάργηση των προνομίων των βασιζομένων στην ιδιοκτησία …
εισάγει και έναν νέο τύπο λαϊκής εξουσίας» Γι αυτό «η δυναμική ανάπτυξη των σοσιαλιστικών
Κρατών».
Σελ. 118 Και η σοσιαλιστική
δημοκρατία «δεν παραιτείται από τη χρήση βίας» γιατί είναι δικτατορία κάποιων
τάξεων «στρεφομένη κατ’ άλλων». Όμως υπάρχει ο κίνδυνος να γίνεται «σύγχιση των μέσων και των σκοπών,
και να διαιωνίζονται τα έκτακτα μέτρα». Έτσι καινούργια «αλλοτρίωση
δηλαδή «ένα από τα δημιουργήματα του ανθρώπου αποξενώνεται απ’ αυτόν, αποκτάει αυτονομία και κυριαρχεί πάνω του, και τα μέσα γίνονται αυτοσκοπός. Παράδειγμα η Γαλλική Επανάσταση – καθώς «και η περίοδος των λαθών και διαστρεβλώσεων στη δική μας επανάσταση»
δηλαδή «ένα από τα δημιουργήματα του ανθρώπου αποξενώνεται απ’ αυτόν, αποκτάει αυτονομία και κυριαρχεί πάνω του, και τα μέσα γίνονται αυτοσκοπός. Παράδειγμα η Γαλλική Επανάσταση – καθώς «και η περίοδος των λαθών και διαστρεβλώσεων στη δική μας επανάσταση»
Δεν θα επαναληφθεί ο κίντυνος αυτός;
Απόλυτες εγγυήσεις στην πολιτική δεν υπάρχουν. Οι «εγγυήσεις διά
θεσμών»(συνταγματικές) (Σελ. 119) έχουνε περιορισμένη αξία «σαν
εγγυήσεις», και η επαναφορά του κοινοβουλευτικού συστήματος τρομερό σφάλμα. «Η
αστική τάξη σαρώνει το ίδιο το κοινοβούλιο μαζί με όλες τις συνταγματικές
εγγυήσεις (Μουσολίνι-Χίτλερ) για να εξασφαλίσει την κυριαρχία της. Στη
σοσιαλιστική δημοκρατία «ο μηχανισμός της βίας» είναι πρόσκαιρη ανάγκη στη μεταβατική
περίοδο- ανάγκη άμυνας. Γι αυτό «διαπαιδαγώγηση της κοινωνίας στο πνεύμα του
σοσιαλιστικού ανθρωπισμού» Η διαπαιδαγώγηση αυτή «όχι μοναδικό (Σελ. 120)
μέσο» «αλλά μαζί με τα άλλα μέσα». Η διαπαιδαγώγηση με το σχολείο, με τη
λογοτεχνία, με συγκεντρώσεις, διαλέξεις.
Χρειάζεται βέβαια «η επέκταση της εσωκομματικής δημοκρατίας και
πλατύτερος εκδημοκρατισμός της κοινωνικής ζωής.
Όμως υπάρχουν δυσκολίες. «Η πείρα
διδάσκει, συχνά κατά δραματικό τρόπο ότι έχουμε την τάση να αναβάλουμε την
πορεία του εκδημοκρατισμού παρά να την επισπεύδουμε».
Σελ. 121 «Θεμελιακή σημασία έχει για μας η ανάπτυξη της εσωκομματικής
πειθαρχίας» Το κόμμα της εργατικής τάξης «είναι το καλύτερο σχολείο… και η
κατάστασή του είναι ταυτόχρονα ο δείκτης της δημοκρατίας». Τεράστια σημασία
έχει το να «μεγαλώσουμε τη δραστηριότητα των κομματικών μελών να έχουν
πρωτοβουλία… να εντείνουμε την πάλη ενάντια σε κάθε εκδήλωση γραφειοκρατίας… Μεγάλη
σημασία έχει επίσης ο σεβασμός των δικαιωμάτων των μελών του κόμματος, να
διατηρούν και να υπερασπίζουν τις γνώμες τους». «Το δικαίωμα αυτό είχε ντε
φάκτο καταργηθεί στην Πολωνία». Όχι αποστέωση, ούτε βάλτωμα στη ρουτίνα ούτε ο
«φόβος μην τυχόν κάνεις σοβαρά λάθη.
Σελ. 122 Κάθε μέλος της
κοινωνίας και πρωτ’ απ’ όλα κάθε μέλος του κόμματος… πρέπει να έχει πλήρη
κατανόηση των ανθρωπιστικών σκοπών του σοσιαλισμού… Οι περιορισμοί της
ελευθερίας… επιβάλλεται να καταργηθούν όσο το δυνατόν πιο γρήγορα.
Χρειαζόμαστε δημιουργική συζήτηση
και επεξεργασία ιδεών…. και στα σχολεία και στα πανεπιστήμια με όλα τα μέσα
(διαλέξεις κ.τ.λ.)
Το πρόβλημα της ελευθερίας της
συνείδησης και της ελευθερίας του λόγου (δηλαδή να σκέπτεσαι και να μιλάς
σύμφωνα με τις πεποιθήσεις σου) είναι σπουδαιότατο. Μια όψη του προβλήματος –
πολύ σημαντική – η ελευθερία «να εκφράζει κανείς διάφορες απόψεις στον τομέα
της επιστήμης και της τέχνης. «Ο ανθρωπιστής υπερασπίζει την ελευθερία σε όλες τις όψεις. Ο ( Σελ.
123) μαρξιστής όμως έχει πάντα συνείδηση του ότι όλα τα ζητήματα της
ελευθερίας είναι κοινωνικά ζητήματα. Ο σοσιαλιστής ανθρωπιστής λοιπόν βλέπει το
κάθε ζήτημα ελευθερίας μέσα στην κοινωνική και πολιτική συνοχή και όχι
αφηρημένα» «Η ελευθερία της συζήτησης (αντιμαχόμενες απόψεις) είναι ο καλύτερος
όρος «για την ανάπτυξη της επιστήμης και του
πολιτισμού εν γένει» «Η επιβολή
λύσεων… με αποφάσεις πολιτικών οργάνων… κάνει ζημιά». Ο μαρξισμός «θεωρεί τη
γνώση σαν μια ατέλειωτη πορεία, που κανένα μέρος της δεν είναι αμετάβλητο».
Η δημιουργική ελευθερία στην
επιστήμη και την τέχνη έχει «πολιτικό αντίχτυπο»
Σελ.124 «Ορισμένοι τομείς της
επιστήμης και της τέχνης συνδέονται άμεσα με την πολιτική, αποτελούν έκφραση
προοδευτικών ή οπισθοδρομικών κοινωνικών τάσεων, και μπορεί να έχουν
προοδευτική ή οπισθοδρομική επίδραση στην κοινωνία. Μόνον ο ουτοπιστής μπορεί
να αγνοεί το γεγονός αυτό και ζητάει απόλυτη ελευθερία δημιουργίας». Ούτε
μπορεί να έχουν απόλυτο δικαίωμα οι επιστήμονες και οι καλλιτέχνες « να λύσουν
μόνοι τους τα επιστημονικά και καλλιτεχνικά προβλήματα». «Η αρμοδιότητα και το
κύρος τους δεν είναι πάντοτε ολοκληρωμένα».
Π.χ. «Διαμάχη για την ατονικότητα
είναι καθαρά μουσικολογική». Όμως «το ιδεολογικό περιεχόμενο ενός διηγήματος,
ποιήματος κ.τ.λ. –ανεξάρτητα από την καλλιτεχνική του αξία, συνδέεται στενά με
την πολιτική»
Σελ.125 «Η πολιτική λοιπόν
επέμβαση σε ζητήματα καλλιτεχνικής και επιστημονικής δημιουργίας θα πρέπει ν’
αποτελεί εξαίρεση και να περιορίζεται σε ζητήματα που έχουν σαφείς πολιτικές
συνέπειες» Η πολιτική επέμβαση πρέπει να είναι έμμεση: «Να υποδεικνύονται
δηλαδή οι κοινωνικές ανάγκες που πρέπει να ικανοποιούν τα έργα τους. «Σκοπός
του κομμουνισμού είναι η πλήρης και ανεμπόδιστη ελευθερία, ενώ οι περιορισμοί
της ελευθερίας είναι προσωρινοί και επιβάλλονται από πολιτική ανάγκη».
«Ισχύουν και μέσα στο κόμμα οι
παρατηρήσεις αυτές για την ελευθερία της συζήτησης και τις διαφορές των
γνωμών;»
Σελ. 126 Η απάντηση είναι,
βέβαια, καταφατική. «Γιατί η μαρξιστική επιστήμη υπόκειται στους ίδιους νόμους
εξέλιξης, όπως και οι άλλες επιστήμες» και αναπτύσσεται «με την ελεύθερη
συζήτηση»
«Ένας κομματικός συγγραφέας πρέπει
να έχει πάντα κατά νουν την ιδιαίτερη ιδεολογική του ευθύνη… να θυμάται πως…
είναι ηθικά και πολιτικά υπεύθυνος για ότι γράφει». Όμως πρέπει να υπάρχει
«ελεύθερη έρευνα και συζήτηση και
ανοικτό πεδίο για σύγκρουση απόψεων»
«Στο γράμμα του στον Μπέμπελ (2
Μαΐου 1891) ο Φρειδ. Ένγκελς (Σελ. 127) το τονίζει : «Η σοσιαλιστική
επιστήμη… δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς ελευθερία κίνησης»
ε! Η αναζήτηση της ευτυχίας [σε.
128-139]
Σελ. 128 Τι είναι ευτυχία; α!
Θετικό αντίκρισμα β! αρνητικό αντίκρισμα=
«ποια πράγματα εμποδίζουν το άτομο να είναι ευτυχισμένο, και πως μπορούνε να
υπερνικηθούνε αυτά. Ο παραμερισμός των (Σελ. 129) εμποδίων … είναι όρος αναγκαίος, όχι όμως
επαρκής για την ευτυχία». Αν θα γίνει το άτομο ευτυχισμένο εξαρτάται από άλλους
όρους- προσωπικότητα, σωματική και
ψυχική κατάσταση, ανατροφή, κοινωνική θέση- Όμως είναι «ανώφελο να καταστρώσει με το θετικό αντίκρισμα κατάλογο
συγκεκριμένων συντελεστών … για την ευτυχία».
Το αρνητικό αντίκρισμα (=οι
αναγκαίοι για την ευτυχία όροι) «δεν
μπορεί ν’ απαντήσει στο ερώτημα : τι είναι ευτυχία; Πότε είναι ευτυχισμένος ο
άνθρωπος;
Σελ. 130 Το αρνητικό
αντίκρισμα (= αναγκαίοι όροι, εμπόδια που πρέπει να παραμεριστούν) φαινομενικά
αρνητικό, «αποδίδει θετικά αποτελέσματα» γιατί εξετάζονται «οι κοινωνικές
συνθήκες, που απαιτούνται για την ανθρώπινη ευτυχία».
Βέβαια «ο καθένας είναι ευτυχής ή δυστυχής με τον τρόπο του… (όμως)
όλοι οι άνθρωποι έχουν κάτι το κοινό. Κανείς δεν είναι ευτυχισμένος, όταν του
αποστερούν κάτι που του χρειάζεται… και υπάρχουν που τα χρειάζονται όλοι οι
άνθρωποι» 1, Η πείνα και η στέρηση εμπόδιο στην ευτυχία, και σπρώχνουν(Σελ. 131)
«τους ανθρώπους στην οργή και την εξέγερση. Η τέτοια εξέγερση είναι αγώνας για
το δικαίωμα στην ευτυχία, αν και η εξάλειψη της πείνας και της ένδειας δεν
κάνει αυτή καθ’ εαυτή ευτυχισμένους τους ανθρώπους»
2. Δεύτερη αιτία δυστυχίας: η
στέρηση της ελευθερίας
3. Τρίτη κοινωνική αιτίας: η εθνική καταπίεση
4. οι φυλετικοί διωγμοί
5. Η οικονομική εκμετάλλευση.
Όλα αυτά είναι ισχυρά κίνητρα εξέγερσης»
Όλα αυτά είναι «εμπόδια στην ευτυχία
δημιουργούμενα από τις υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις
«ενώ ο έρωτας χωρίς ανταπόκριση, η ανικανοποίητη
φιλοδοξία είναι εμπόδια που δημιουργούνται από την ψυχική συγκρότηση του
ατόμου, ή από τις σχέσεις του με άλλα άτομα». Γι αυτό για την απομάκρυνση των (Σελ.
132) κοινωνικών αιτιών «είναι δυνατή η κοινωνική επέμβαση, γιατί με την
αλλαγή των κοινωνιών μπορεί να εξαφανιστεί η πηγή της δυστυχίας του ατόμου».
Όλα τα προοδευτικά κοινωνικά κινήματα
«επί αιώνες αγωνίζονται «για την
δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για την ευτυχία των ανθρώπων». Όσοι αγωνίζονται
για το σκοπό αυτό είναι πραγματικά ανθρωπιστές.
«Ακόμη και οι αντιανθρωπιστικές
ιδεολογίες γενοκτονίας και μίσους – όπως ο χιτλερισμός – λένε πως αγωνίζονται
για την ευτυχία των ανθρώπων. Όμως για ποιανού την ευτυχία αγωνίζονται οι
φασίστες, οι ρατσιστές. Οι σύγχρονοι «αντιανθρωπιστές έχουν αρκετούς
προδρόμους» όπως και μερικοί «ανθρωπιστές της αρχαιότητας (Αριστοτέλης) που
θεωρούσαν τους δούλους ομιλούντα εργαλεία».
«Ο επιστημονικός σοσιαλισμός είναι
ουσιαστικά ανθρωπιστικός και η πεμπτουσία του ανθρωπισμού είναι για την ευτυχία
του κόσμου»
Σελ. 133 Ο μαρξισμός υπηρετεί
τούτο τον πραχτικό σκοπό και μόνο, τον «αγώνα δηλαδή για μια ευτυχισμένη ζωή».
Ο Μαρξ το λέει: «….η επαναστατική φιλοσοφία του είναι το ιδεολογικό όπλο του
προλεταριάτου» «Η θεωρία της ευτυχίας… στο μαρξισμό δεν είναι αφηρημένη σκέψη…
αλλά επαναστατική ιδέα της μεταμόρφωσης των κοινωνικών σχέσεων… για να
εξαλειφθούν τα εμπόδια για μια ευτυχισμένη ζωή»
«Τα 2/3 του πληθυσμού της γης ζούνε
σε μόνιμη πείνα». Στο μαρξιστικό σοσιαλισμό «δεν έχουμε κηρύγματα, δεν έχουμε
ηθικολογία των ευπόρων»
Το «Χειμωνιάτικο
παραμύθιι» του Χάϊνε
…..
Στη γη θέμε να φτιάξουμε τον παράδεισο
……………………………………………………
Στη
γη θέμε να ζούμε ευτυχισμένοι
(Σελ.
134) Άφθονο βγαίνει το ψωμί
φτάνει στη γη για όλους
φτάνουνε
και το γέλιο και η ομορφιά
τα μύρτα και τα ρόδα
……………………….
Και
ας αφήσουμε τον ουρανό
για
τους αγγέλους και του σπίνους
Με τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίζει ο
μαρξιστικός σοσιαλισμός και τις άλλες κοινωνικές αιτίες – την εθνική καταπίεση,
τους φυλετικούς διωγμούς, την οικονομική εκμετάλλευση. «Ο μαρξισμός δε λέει απλώς ότι η ζωή μπορούσε να είναι
ευτυχισμένη, αλλά δείχνει και πώς να την κάνουμε ευτυχισμένη. Οργανώνει και
κινητοποιεί….» Δεν υπόσχεται ευτυχία στη μεταθανάτια ζωή, αλλά καλεί στον αγώνα
για την ευτυχία σε τούτη τη ζωή, με εμπιστοσύνη στην επιτυχία»
Αν μέσα στις νέες συνθήκες (με το
παραμέρισμα των εμποδίων) «το κάθε άτομο θα απολαβαίνει πλήρη ευτυχία, αυτό
εξαρτάται από το άτομο». Ο μαρξισμός δημιουργεί κατάλληλους και απαραίτητους
όρους για την ευτυχία όλων.
Σελ. 135 «Η ιδεολογία παίζει
τώρα πιο ενεργό ρόλο στην κοινωνική εξέλιξη από κάθε άλλη φορά…. στην πάλη….
του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού». «Η συνύπαρξη των δυό αυτών συστημάτων
δεν συνεπάγεται ότι…. εξαφανίζονται όλες οι διαμάχες…. και ότι σταματά ο
ανταγωνισμός… Θα σταματούσε μόνο με την πτώση ή την κατάργηση του ενός από τα
δυό συστήματα»
Σελ. 136 «Με την ειρηνική
συνύπαρξη ο κίνδυνος ένοπλης ρήξης παραμερίζεται, οι ιδεολογικές (όμως)
διαφορές παραμένουν…. οι άνθρωποι πρέπει να πεισθούν για την ανωτερότητα τους
ενός ή του άλλου συστήματος»
«Η ειρηνική συνύπαρξη δε σημαίνει
ένα σταθεροποιημένο κόσμο διηρημένο σε σφαίρες επιρροής…. οι άνθρωποι θα
διαλέγουν ότι κατά τη γνώμη τους είναι ο καλύτερος τρόπος ζωής…. Η ειρηνική
συνύπαρξη δεν εγγυάται το στάτους κβο, το αναλλοίωτο των κρατούντων κοινωνικών
συστημάτων»
Σελ. 137 Οι ιδεολογικές
διαμάχες «είναι διαμάχες για το πώς θα ζουν οι άνθρωποι καλύτερα, για το ποιες
συνθήκες τους εξασφαλίζουν τις καλύτερες δυνατότητες ευτυχισμένης ζωής»
Η πάλη λοιπόν θα «παίρνει όλο κα σαφέστερη
μορφή σύγκρουσης μεταξύ διαφόρων παραλλαγών του ανθρωπισμού» Υπάρχει τεράστια
διαφορά μεταξύ όλων των παραλλαγών του ανθρωπισμού – αγωνιστικός σοσιαλιστικός
ανθρωπισμός – οραματικός χριστιανικός ανθρωπισμός – υποκειμενικός ανθρωπισμός
του υπαρξισμού. «Το διαφορετικό κοινωνικό και φιλοσοφικό σημείο εκκίνησης των
διαφόρων ανθρωπισμών καθορίζει τον τρόπο, που αντικρίζουν το πρόβλημα της
ανθρώπινης ευτυχίας και την αισιόδοξη ή (Σελ. 138) απαισιόδοξη, την
αγωνιστική ή ηθικολόγα ή οραματιστική στάση τους»
Δυό ζητήματα έχουν εξαιρετική
σημασία: α! Υπάρχουν «μέθοδες γερά θεμελιωμένες για την απελευθέρωση των
ανθρώπων από την κοινωνική δυστυχία; και β! και υπάρχουν «πρακτικές
αποδείξεις για την αποτελεσματικότητα» των μεθόδων αυτών; Ο σοσιαλιστικός
ανθρωπισμός τα έχει και τα δυό αυτά «και αυτό αποτελεί τη δύναμή του και το
μυστικό της επιτυχίας του». «Ο πεινασμένος και ο εκμεταλλευόμενος… θα καταλάβουν
ότι η πείνα θα λείψει από τον κόσμο τούτο της δυναμικής αφθονίας μονάχα όταν
καταργηθεί το σύστημα της εκμετάλλευσης» Μπροστά σ’ αυτό « καμιά ελπίδα
ανταμοιβής στη μεταθανάτια ζωή, καμιά παρηγοριά απόλυτης ηθικότητας δεν μπορεί
να σταθεί»
Το ίδιο και με την εθνική και
φυλετική καταπίεση. Η προοπτική της απελευθέρωσης και η έλξη από το παράδειγμα
τους δυναμώνει τους σκλάβους στον αγώνα τους. «Δάσκαλοι και πρότυπά τους είναι
η Σοβιετική (Σελ. 139) Ένωση, η Λαϊκή Κίνα…. και όχι βέβαια η
Πορτογαλία, το Βέλγιο, η Μεγάλη Βρετανία, ή οι Η.Π.Α.
Το ίδιο και για την «Ειρήνη» Και εδώ
υπερτερεί ο σοσιαλιστικός ανθρωπισμός: Ζητάει και αγωνίζεται για το γενικό
αφοπλισμό.
«Οι όροι για την πραγματοποίηση της
ευτυχίας έχουν προχωρήσει από τη σφαίρα των λόγων… στη σφαίρα της πάλης και της
πρακτικής εφαρμογής. Και τούτο χαροποιεί την καρδιά κάθε αληθινού ανθρωπιστή»
‘Όχι πια «πλατωνικοί συνήγοροι» αλλά αγώνας
Στη γη θέμε να ζούμε ευτυχισμένοι
ΤΕΛΟΣ
[i] Από το
βιβλίο «Ο Κώστας Σωτηρίου αφηγείται»
σελ. 125 έχει δημοσιευθεί εδώ: "Ο Κώστας Σωτηρίου αφηγείται – Περιοδικό «Λαϊκός λόγος» τεύχος Απρίλης –Μάης 1966 αρ. 9-10 σελ. 10 έχει δημοσιευθεί εδώ: "Λαϊκός λόγος"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου