ΤΟ ΑΛΗΘΙΝΟ ΝΟΗΜΑ ΜΙΑΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ "Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ"

ΤΟ ΑΛΗΘΙΝΟ ΝΟΗΜΑ ΜΙΑΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ

Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ κ. Κ.Δ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ

Δημοσιεύθηκε στην «ΑΥΓΗ» 8 & 10  Ιανουαρίου 1956

"ΑΥΓΗ" 8-1-1956

"ΑΥΓΗ" 10-1-1956

Στην ιστορία του νεότερου πολιτισμού και ιδιαίτερα στην ιστορία της Παιδείας, ο όρος «ανθρωπισμός» πήρε πολύ πλατύτερο και πλουσιότερο περιεχόμενο, από το περιεχόμενο που δίνουμε στη λέξη «ανθρωπισμός» στην καθημερινή μας ομιλία.

«Ανθρωπισμός» ονομάστηκε το ιδεολογικό ρεύμα, η βιοθεωρία που ανάπτυξε η αστική τάξη από τα πρώτα της βήματα το 14^ο και 15^ο αιώνα. Είναι το πρώτο ιδανικό της. Εμφανίζεται την εποχή της Αναγέννησης στη Δυτική Ευρώπη και εκφράζει τους πόθους και τις λαχτάρες της αστικής τάξης.

Η αστική τάξη αγωνίζεται να βγάλει από τη μέση όλα τα εμπόδια, που φράζουνε το δρόμο στην ανοδική πορεία της, και αντικόβουνε την πολύπλευρη δράση της. Παλαίει να σπάσει τις βαριές αλυσίδες του φεουδαρχισμού. Θέλει να αποτινάξει την τυραννική «αυθεντία» της Παπικής Εκκλησίας και να λυτρωθεί από τη σκοταδιστική σχολαστική κοσμοθεωρία. Λαχταράει η αστική τάξη να καταχτήσει την πολιτική, οικονομική και πνευματική ελευθερία της. Λαχταράει να χαρεί τη ζωή και τις ομορφιές της και να απολαύσει τα υλικά και πνευματικά αγαθά, που με τον πλούτο της συγκεντρώνει στα χέρια της. Θέλει να χτίσει τη δική της ευτυχία, το δικό της παράδεισο στη γη. Παλαίει να ανοίξει το δρόμο στην ελεύτερη επιστημονική έρευνα και οικοδομεί το ναό της επιστήμης. Πιστεύει στον άνθρωπο και τις ικανότητές του. Ζητάει ν’ αναγνωριστεί η αξία της ανθρώπινης ζωής και σε αντίθεση προς το ανασταλτικό, τυραννικό, μεσαιωνικό ασκητικό ιδανικό, προβάλλει τι δικό της προοδευτικό ιδανικό – το ανθρωπιστικό ιδανικό με περιεχόμενο την ελευτερία του ανθρώπου, την κατάχτηση της ευτυχίας επάνω στη γη και τη γεμάτη χαρά δημιουργική ζωή. Ο αστικός λοιπόν ανθρωπισμός στα πρώτα του βήματα είναι ένα ζωντανό προοδευτικό και παρορμητικό για δημιουργική δράση ιδανικό, είναι το πιο πολύτιμο ιδεολογικό όπλο στα χέρια της αστικής τάξης.

*

Πολύτιμα στηρίγματα, πλούσια τροφοδότρα πηγή για το ιδανικό της βρίσκει η αστική τάξη στον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό και προπάντων στον πολιτισμό της αρχαίας Αθήνας στο 5^ο και 4^ο αιώνα. Ο πολιτισμός αυτός, δημιούργημα και εποικοδόμημα των οικονομικών συνθηκών την εποχή εκείνη, έκλεινε μέσα του γόνιμα στοιχεία και έδινε ανεξάντλητη πολύτιμη βοήθεια στην αστική τάξη για τον ιδεολογικό της αγώνα. Τέσσερα είναι τα κυριότερα παρορμητικά στον αγώνα της αστικής τάξης και καθοδηγητικά γόνιμα στοιχεία του: Πρώτο: Η ελευθερία του ατόμου – του Αθηναίου πολίτη – και η πολιτική και η οικονομική, μέσα στο δημοκρατικό πολίτευμα. Στην αρχαία δημοκρατική Αθήνα ο «δήμος» είναι πραγματικά κυρίαρχος. Ο Αθηναίος πολίτης  συμμετέχει στην διοίκηση, εκλέγει τους άρχοντες και ψηφίζει τους νόμους. Η οικονομική του δραστηριότητα αναπτύσσεται ελεύθερα και προστατεύεται.

Δεύτερο γόνιμο στοιχείο: Ο λυτρωμός του ατόμου από τις δεισιδαιμονίες και το πνευματικό σκοτάδι με το φως του λογικού, με την αναζήτηση και την κατάχτηση της αλήθειας, με την ελεύθερη επιστημονική έρευνα. Στη δημοκρατική αρχαία Αθήνα ελεύθερο το λογικό γκρεμίζει την «αυθεντία». Ο ήλιος της επιστήμης ανατέλλει λαμπερός και σκορπάει το σκοτάδι και τη μυστικιστική καταχνιά. Ο Αθηναίος πολίτης, ελεύθερος στο λόγο και στη σκέψη βαδίζει θαρραλέα στον αγώνα να υψώσει την επιστήμη σε όργανο για το λυτρωμό του από τη σκλαβιά και για την κυριαρχία του μέσα στη φύση.

Τρίτο γόνιμο στοιχείο: Η αναγνώριση και η εχτίμηση στην αξία της ζωής και η εξύψωσή της με τα δημιουργήματα προπάντων της τέχνης. Στη δημοκρατική αρχαία Αθήνα υψώνονται πανέμορφα τα μνημεία της τέχνης. Ο Αθηναίος πολίτης χαίρεται τη ζωή και τις ομορφιές της. Καλλιεργεί την τέχνη και δημιουργεί τα καλλιτεχνικά αριστουργήματα, που ομορφαίνουνε, πλουτίζουνε και «εξανθρωπίζουνε» τη ζωή και ανεβάζουνε τον άνθρωπο στην ανώτερη σφαίρα του «ωραίου».

Τέταρτο : Να αναπτύσσεται αρμονικά το σώμα και η ψυχή, να καλλιεργούνται οι σωματικές και πνευματικές ικανότητες του ατόμου, και να πλουτίζονται τα ανώτερα, τα καθαυτό ανθρώπινα, συναιστήματά του, για να ανθίσει και να μεστώσει η προσωπικότητά του, αυτό είναι το τέταρτο γόνιμο στοιχείο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Στη δημοκρατική αρχαία Αθήνα ο ελεύτερος πολίτης πρέπει να γίνει γερός στο σώμα και καλλιεργημένος στην ψυχή, πρέπει να πλουτίσει τον εσωτερικό του κόσμο και «καλός καγαθός» να χαρεί πλούσια τη ζωή.

Ο πολιτισμός λοιπόν της δημοκρατικής αρχαίας Αθήνας στην κλασική εποχή, ενσαρκώνει το ανθρωπιστικό ιδανικό, που πρόβαλε από τα πρώτα της βήματα η αστική τάξη. Ο Αθηναίος ελεύθερος πολίτης υψώνεται στα μάτια της αστικής τάξης τότε, πρότυπο θαυμάσιο παράδειγμα. Είναι ελεύθερος και χαίρεται τη ζωή. Είναι καλλιεργημένος και έχει πραγματώσει την ανθρώπινη υπόσταση. Είναι με ια λέξη «άνθρωπος».

*

Πολύτιμη πηγή για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ήσαν τότε οι αρχαίοι κλασικοί συγγραφείς. Έτσι γεννήθηκε την εποχή της Αναγέννησης η επιταχτική ανάγκη και παράλληλα και ο ζήλος να μελετήσουνε τους αρχαίους κλασικούς και ξέσπασε ασυγκράτητος ο ενθουσιασμός για τις «κλασικές» σπουδές. Τις κλασικές σπουδές δε διστάσανε μάλιστα να τις ονομάσουνε και «ανθρωπιστικές σπουδές», γιατί, όπως τόνιζαν, οι κλασικοί συγγραφείς υψώνουνε τον άνθρωπο και τον κάνουνε πραγματικά «άνθρωπο». Και τόσος ήταν ο ενθουσιασμός, που ξέσπασε, για τους αρχαίους κλασικούς συγγραφείς, ώστε «ανθρωπισμός» και «ανθρωπιστικές σπουδές» θεωρήθηκαν και εξακολουθούνε να θεωρούνται από πολλούς ταυτόσημα. Και σήμερα ακόμη με τους όρους «ανθρωπιστικές σπουδές» και «ανθρωπιστική μόρφωση»  πολλοί εννοούν τη μελέτη και τη βαθύτερη γνώση της αρχαίας κλασικής ελληνικής και λατινικής φιλολογίας. Τόσο πολύ στενεύουνε το περιεχόμενο της «ανθρωπιστικής μόρφωσης».

Οι αρχαίοι λοιπόν κλασικοί, πηγή για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, τροφοδοτούνε πλούσια και το ανθρωπιστικό ιδανικό της αστικής τάξης. Οι κλασικές  σπουδές θεωρήθηκαν απαραίτητες. Οι αρχαίοι κλασικοί φωτίζανε βασικά προβλήματα της αστικής τάξης. Η μελέτη τους βοηθούσε τότε αποτελεσματικά την αστική τάξη στο διαφωτισμό της και στον ιδεολογικό εξοπλισμό της. Αντλούσε πολύτιμα και παρορμητικά για δημιουργική δράση διδάγματα. Οι αρχαίοι κλασικοί γίνονται κίνητρο για πρόοδο, αφετηρία για το χτίσιμο του αστικού πολιτισμού.

Ο αστικός ανθρωπισμός (ουμανισμός) πρωτοεμφανίστηκε την εποχή της Αναγέννησης στην Ιταλία και σιγά-σιγά απλώθηκε στην Γερμανία, στην Γαλλία, στην Αγγλία και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Οι ιδεολόγοι της αστικής τάξης, εμπνευσμένοι από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και εξοπλισμένοι με τα ανθρωπιστικά διδάγματα των αρχαίων κλασικών συγγραφέων, καταπολεμούσανε ποικιλότροπα την μεσαιωνική σχολαστική κοσμοθεωρία, ανοίγανε θαρραλέα το δρόμο στη νεώτερη επιστήμη  με την εμπειρική μέθοδο, που αρχίσανε να χρησιμοποιούνε στη μελέτη της φύσης, υπονομεύανε και κλονίζανε την πνευματική διχτατορία, την «αυθεντία» της Παπικής Εκκλησίας και αντιπροβάλλανε στο μεσαιωνικό ασκητικό ιδανικό, το καινούργιο, το ανθρωπιστικό ιδανικό και την καινούργια κοσμοθεωρία διαποτισμένη με την εχτίμηση στην αξία της ανθρώπινης ζωής και της επίγειας ευτυχίας. Και βασισμένη στην πίστη, στον άνθρωπο και στις ικανότητές του, βασισμένη δηλαδή στο σεβασμό και την ανύψωση της ανθρώπινης προσωπικότητας.

Για να χαραχτηρίσουνε την καινούργια κοσμοθεωρία και να υπογραμμίσουνε τη διαφορά ανάμεσα στην καινούργια αστική κοσμοθεωρία και την παλιά, την μεσαιωνική, χρησιμοποιήσανε την λατινική λέξη «Ουμάνιτας» («Ουμάνιτας= το καθαυτό ανθρώπινο, η ανθρωπιά και ψυχική καλλιέργεια) για να δείξουνε, πως ο άνθρωπος έχει το δικαίωμα και την υποχρέωση, με την ελευθερία και την παιδεία, να πραγματώσει την ανθρώπινη υπόστασή του. Από τη λέξη αυτή ονομαστήκανε το 16^ο αιώνα οι πρωτεργάτες του νέου αστικού ιδανικού «Ουμανιστές» και «Ουμανισμός» (ανθρωπισμός) το καινούργιο αυτό προοδευτικό ιδεολογικό ρεύμα.

*

Από τότε, από την Αναγέννηση, ως σήμερα, ανάλογα κάθε φορά με τις κοινωνικές συνθήκες, ανάλογα δηλαδή με την πορεία που βάδιζε στις διάφορες χώρες η αστική τάξη και το οικονομικοκοιννωνικό προσανατολισμό της, το αστικό ανθρωπιστικό ιδανικό – και μαζί του και οι «ανθρωπιστικές», οι κλασικές σπουδές – πήρε πολλές μορφές με διαφορετικό περιεχόμενο, από την πιο προοδευτική, που μπορούσε να πάρει μέσα στο αστικό κοινωνικό σύστημα, ως την πιο συντηρητική μορφή, όπου το περιεχόμενο του ανθρωπιστικού ιδανικού ξεπέφτει στην κούφια τυπολατρεία, στη δουλική εξωτερική μίμηση, ενώ παράλληλα περιφρονείται ο «άνθρωπος» και εξευτελίζεται η ανθρώπινη υπόσταση, και οι λαοί βυθίζονται στην εξαθλίωση και το πνευματικό σκοτάδι.

Κάθε φορά, λοιπόν, που η αστική τάξη αγωνιζότανε να καταχτήσει τα «ανθρώπινα» απαράγραφτα δικαιώματά της και βρισκότανε στην προοδευτική, στην ανοδική της πορεία, ζωντανό και παρορμητικό για τη δημιουργική και πολλές φορές επαναστατική δράση της κίνητρο και πολύτιμο ιδεολογικό όπλο στα χέρια της, ήτανε το ανθρωπιστικό της ιδανικό. Οι πολιτικοί και πνευματικοί της ηγέτες κηρύχνανε τα «δικαιώματα του ανθρώπου» και πάλαιαν κάτω από τη σημαία του ανθρωπιστικού ιδανικού, με όλα τα μέσα, για τα ανθρώπινα δικαιώματα, για τη γενική αναγνώρισή τους.

Φλογισμένοι από το ανθρωπιστικό ιδανικό και με τη σημαία του ανθρωπισμού στα χέρια τους, πάλαιαν οι ιδεολόγοι την εποχή του Διαφωτισμού, το 18^ο αιώνα, να λυτρώσουν τον «άνθρωπο» από το πνευματικό σκοτάδι, και έδιναν σκληρά χτυπήματα στην πολιτική και εκκλησιαστική απολυταρχία. Τη σημαία του ανθρωπισμού είχανε παράλληλα υψώσει όλα τα απελευθερωτικά κινήματα και όλες οι απελευθερωτικές επαναστάσεις. Ανθρωπιστικά ήταν τα κηρύγματα της επανάστασης της Βόρειας Αμερικής για την ανεξαρτησία της από την αγγλική τυραννία. Και ανθρωπιστικά ήταν τα συνθήματα, που διακήρυξε και η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και η μεγάλη αστική γαλλική επανάσταση του 1790 και η βαθύτατα ανθρωπιστική σοσιαλιστική ρωσική επανάσταση του 1917.

Όταν, όμως, και όπου η αστική τάξη συμβιβαζότανε με τα φεουδαρχικά στοιχεία και σταματούσε την προοδευτική της πορεία, ή όταν και όπου η αστική τάξη, αφού πήρε την εξουσία, ζητούσε να διατηρήσει ακέραια τα δικαιώματα που είχε καταχτήσει και να τα μονοπωλήσει για τον εαυτό της σε βάρος του δουλευτή λαού, εκεί και το ανθρωπιστικό ιδανικό έχανε τη ζωντάνια του και τα συνθήματά του καταντούσαν παραπλανητικά και εξυπηρετικά για άλλους όχι σπάνια αντιανθρωπιστικούς σκοπούς. Εκεί, λοιπόν, το ανθρωπιστικό ιδανικό, από προοδευτικό κίνητρο, που έπρεπε να είναι, κατρακυλούσε, γινότανε φραγμός στην πρόοδο και υπονόμευε το θεμελίωμα και το άπλωμα της ευτυχίας.

Κλασικό παράδειγμα για τον ξεπεσμό, που μπορεί να πάθει το αστικό ανθρωπιστικό ιδανικό, μας δίνει η χώρα μας.

Σε μας, που η αστική τάξη, για τους γνωστούς ιστορικούς λόγους και μέσα στις γνωστές πολεμικές περιπέτειες, γρήγορα λησμόνησε τα ανθρωπιστικά της κηρύγματα και γρήγορα συμβιβάστηκε με τα αντιδραστικά φεουδαρχικά στοιχεία του τόπου μας και αντί, έπειτα από την επανάσταση του 1821, να αναπτύξει τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας, προσδέθηκε στο ξένο κεφάλαιο και παράδοσε τον εργαζόμενο λαό, χειροπόδαρα δεμένο, στους ξένους «προστάτες» της, σε μας, που η αστική τάξη δε στάθηκε ικανή, μα ούτε και θέλησε, να πραγματοποιήσει τον αστικοδημοκρατικό μετασχηματισμό στη χώρα μας, και άφησε άλυτα βασικά προβλήματα του ελληνικού λαού, ανάμεσά του και το γλωσσικό και το εκπαιδευτικό πρόβλημα, σε μας που με διάφορα προσχήματα και παραπλανητικά συνθήματα από τον Καποδίστρια ως σήμερα παραβιάστηκαν και παραβιάζονται οι δημοκρατικές ελευθερίες, σε μας λοιπόν, το ανθρωπιστικό ιδανικό, που πρόβαλε η αστική τάξη, δεν μπορούσε, παρά να παραστρατήσει από τον αληθινό προορισμό του.

Από την επανάσταση του 1821 η κυρίαρχη τάξη στη χώρα μας, για να περιφρουρήσει τα προνόμιά της, για να αντικόψει τα προοδευτικά κινήματα και να παραπλανήσει το δουλευτή λαό, πολλά μέσα χρησιμοποίησε, και πρώτο απ’ όλα το ανθρωπιστικό ιδανικό. Άλλαξε τη μορφή του, άλλαξε το περιεχόμενό του, το ταύτισε με «την ανάστασιν των εξωτερικών μορφών του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού» και έτσι παραμορφωμένο και αγνώριστο έκανε το ανθρωπιστικό της ιδανικό υποστήριγμα της προγονοπληξίας και της πατριδοκαπηλίας.

Οι ιδεολόγοι της κυρίαρχης τάξης διαλαλούσανε  «την των προγόνων εύκλειαν». Αυτή η προγονική δόξα, τονίζανε, θα πλουτίσει τον εσωτερικό μας κόσμο, θα μας ανυψώσει και θα μας κάνει αληθινά «ανθρώπους». Και αυτή μας ανυψώνει στα μάτια του πολιτισμένου κόσμου. Και για να αξιοποιήσουμε τους προγονικούς μας τίτλους ένα μόνο μέσο υπάρχει: «Η ανάστασις της αθανάτου των προγόνων γλώσσης» με τη νεκρανάσταση της αρχαίας γραμματικής και του συνταχτικού. Τότε θα αποδείξουμε, πως είμαστε άξιοι απόγονοι των αρχαίων μας προγόνων και όλος ο κόσμος θα πέσει να μας προσκυνήσει.

Παράλληλα το παραστρατημένο αυτό ανθρωπιστικό ιδανικό, με την ψευτοκλασική του μορφή, που τόσο ακόμη και σήμερα μας ταλαιπωρεί, πήρε και έναν άλλο ιδιαίτερο χρωματισμό. Έγινε σπουδαίο υποστήριγμα της πατριδοκαπηλείας, της παραπλανητικής «Μεγάλης Ιδέας», που με τόσες θυσίες και καταστροφές την πλήρωσε ο ελληνικός λαός. Οι ιδεολόγοι της «Μεγάλης Ιδέας» βαυκαλίζανε τον ελληνικό λαό, που στέναζε μέσα στην οικονομική και πνευματική εξαθλίωση, πως εμείς, οι απόγονοι των ενδόξων αρχαίων ελλήνων έχουμε μέσα στο αίμα μας τον «ανθρωπισμό», είμαστε οι γνήσιοι φορείς του και γι αυτό οι μόνοι προορισμένοι να τον μεταφέρουμε στις γειτονικές χώρες και να εκπολιτίσουμε τους βάρβαρους βαλκανικούς λαούς και να αναστήσουμε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Και για τον ιστορικό αυτό σκοπό καμιά θυσία δεν είναι μεγάλη.

Ψευτοκλασικό και πατριδοκαπηλικό το κατάντησαν το ανθρωπιστικό ιδανικό. Τη σημαία του γνήσιου ανθρωπισμού στη χώρα μας την κρατήσανε σ’ όλο αυτό το διάστημα τα προοδευτικά στοιχεία, οι πρωτοπόροι στους λαϊκούς αγώνες, που, παρ’ όλους τους διωγμούς και τις συκοφαντίες, αγνιζόντουσαν με πίστη για να καταχτήσει και ο ελληνικός λαός τα ανθρώπινα δικαιώματά του και να λυτρωθεί από την οικονομική εξαθλίωση και το πνευματικό σκοτάδι.

*

Μα και στις καλύτερές του στιγμές, στην προοδευτική του ακμή, ο αστικός ανθρωπισμός δεν είχε συνέπεια στα κηρύγματά του. Και τότε ήτανε ταξικά περιορισμένος. Από την πρώτη στιγμή οι αστοί ανθρωπιστές σταθήκανε μακριά από τον εργαζόμενο άνθρωπο και αποξενωμένοι από το λαό. Γι αυτό και πήραν εχθρική στάση προς τα λυτρωτικά αγροτικά κινήματα στη Δυτική Ευρώπη.

Λιγοστοί είναι εκείνοι που ένιωσαν την ανείπωτη δυστυχία, που έδερνε τις λαϊκές μάζες. Μα κι αυτών ο ανθρωπισμός είναι πιο πολύ συναισθηματικός. Το συναισθηματικό αυτόν ανθρωπισμό των αστών τον χτύπησαν, όπως του άξιζε, οι ιδρυτές του επιστημονικού σοσιαλισμού. Οι συναισθηματικοί ανθρωπιστές περιορίζουνε και εξαντλούνε τον ανθρωπισμό τους σε οραματισμούς και ονειροπόλητα ουτοπιστικά για την ανθρώπινη ευτυχία. Για την ανθρώπινη ευτυχία δεν είναι διόλου αρκετή η αφηρημένη αγάπη και συμπόνια γενικά στον άνθρωπο, ούτε η φιλάνθρωπη ελεημοσύνη. Ο τέτοιος ανθρωπισμός πάει να αποκοιμίσει με την αφηρημένη γενική αγάπη τον εργαζόμενο άνθρωπο, που παλαίει να λυτρωθεί από την κάθε είδους σκλαβιά και να καταχτίσει τα δικαιώματά του. Δεν αρκεί λοιπόν η αφηρημένη αγάπη και συμπόνια. Χρειάζεται πρωτ’ απ’ όλα να καταπολεμηθούνε και να ξεριζωθούνε οι πραγματικές αιτίες, που δημιουργούνε την ανθρώπινη δυστυχία. Ο συναισθηματικός αστικός ανθρωπισμός στην καλύτερη περίπτωση είναι κοντόφθαλμος, η παρηγορία που φέρνει ασήμαντη, και τα αποτελέσματά του όχι αξιόλογα και συχνά μάλιστα βλαβερά.

Ο αστικός ανθρωπισμός κλείνει μέσα του μεγάλες αντινομίες. Είναι ατομιστικός. Γιατί στο βάθος εκείνο που προβάλλει είναι η ανεμπόδιστη οικονομική ανάδειξη του ατόμου. Και αυτό γίνεται σχεδόν πάντοτε σε βάρος των άλλων. Γι αυτό και έχει σήμερα παντού ξεπέσει και παρουσιάζεται με την παραπλανητική μορφή του ιμπεριαλιστικού ανθρωπισμού. Μα για τη μορφή τούτη του ανθρωπισμού θα αφιερώσω ιδιαίτερο σημείωμα.