ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΡΕΙ Ο ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗΣ

Άρθρο του Κώστα Σωτηρίου που δημοσιεύθηκε

στο περιοδικό «Ανταίος» Περίοδος Β! αρ. 4-5 σελ. 194-196 Απρίλιος – Μάιος 1951

Με το ίδιο θέμα ασχολήθηκε ο Σωτηρίου και το 1955 με δύο άρθρα στην «Αυγή»

το πρώτο με τίτλο «Πως πρέπει να μεταφράζουμε» 15 Ιουλίου 1955

και το δεύτερο με τίτλο «Μεταφραστικά μαργαριτάρια» στις 28 Αυγούστου 1955

Μπορείτε να τα δείτε εδώ : Τα δύο άρθρα στην "Αυγή"

Καθυστερημένοι  είμαστε και στον τεχνικό και στον  πνευματικό πολιτισμό, πρέπει να το ομολογήσουμε. Μένουμε πίσω στην επιστήμη. Η επιστημονική έρευνα σχεδόν ανύπαρχτη στη χώρα μας. Μένουμε πίσω και σε τόσα άλλα φανερώματα του πνευματικού πολιτισμού, στη λογοτεχνία, στο θέατρο, στον κινηματογράφο κ.τ.λ. Άλλοι λαοί, από ιστορικούς και κοινωνικούς λόγους, βρίσκονται πολύ πιο μπροστά από μας. Πλούσια τα δημιουργήματά τους. Πρόθυμα μας προσφέρουν τα πνευματικά αγαθά.

Ο ελληνικός λαός, προ πάντων τα τελευταία χρόνια, διψάει για μόρφωση. Θέλει να λυτρωθεί από την άγνοια και την αμάθεια, θέλει να βγει από το σκοτάδι, όπου τον κράτησαν και τον κρατούν ακόμη. Θέλει με το φως της αληθινής επιστήμης να φωτιστεί, να συνειδητοποιήσει και τα δικά του και τα παγκόσμια προβλήματα. Λαχταράει να δει την αλήθεια και να χαρεί την πραγματική ομορφιά. Λαχταράει να υψωθεί, λαχταράει να χτίσει τον πολιτισμό του.

Είναι εθνική ανάγκη να λυτρωθεί ο ελληνικός λαός από την άγνοια και την αμάθεια. Είναι εθνική ανάγκη να ξεριζωθούν παλιές και καινούργιες πλάνες, παλιές και καινούργιες επιστημονικές προλήψεις, αγκυροβολημένες στη χώρα μας. Είναι εθνική ανάγκη να μεταφέρουμε στη χώρα μας τα πνευματικά αγαθά που δημιούργησαν οι άλλοι. Μόνον τότε  θα γίνουμε ικανοί να δημιουργήσουμε το δικό μας πολιτισμό. Είναι λοιπόν εθνική ανάγκη να μεταφράσουμε όλα τα πραγματικά προοδευτικά, φιλοσοφικά και επιστημονικά βιβλία και μελέτες,  που διαλύουν το σκοτάδι, που ανοίγουν καινούργιους ορίζοντες, που ανάβουν το φως της επιστημονικής αλήθειας. Και είναι σπουδαία και τιμητική η υπηρεσία, που προσφέρουμε στον ελληνικό λαό, άμα του δώσουμε στη γλώσσα του τα αριστουργήματα της αρχαίας και ξένης λογοτεχνίας.

Πολλοί δεν καταδέχονται να καταπιαστούν με μεταφράσεις. Το θεωρούν υποτιμητικό. Προτιμούν να δώσουν πρωτότυπη εργασία. Αξιέπαινη η φιλοδοξία τους αυτή. Μα το ίδιο, αν όχι προτιμότερο, αξιέπαινη θα ήταν και η προσπάθεια να μεταφράσουν ένα καλό και προοδευτικό επιστημονικό λογοτεχνικό έργο. Και είναι χίλιες φορές προτιμότερη η καλή και δημιουργική μετάφραση ενός καλού βιβλίου, από τα πολυσέλιδα, και χωρίς καμιά εσωτερική συνοχή, συμπιλήματα, που κάνουν οι περισσότεροι και τα παρουσιάζουν, καμαρώνοντας, για πρωτότυπη εργασία! Θυμηθείτε τα εκατοντασέλιδα και, όχι σπάνια, χιλιοσέλιδα και τις περισσότερες φορές άκριτα, συρράματα, που παρουσιάζουν για πρωτότυπη εργασία τους, οι περισσότεροι από τους πανεπιστημιακούς καθηγητές.

Το μεταφραστικό πρόβλημα θα λυθεί ριζικά και για το συμφέρο του ελληνικού λαού, όταν το πάρει στα χέρια του το Κράτος. Και θα το πάρει στα χέρια του, και θα του δώσει την πιο συμφερτική για το λαό λύση, όταν το Κράτος μοναδικό σκοπό θα έχει, να εξυπηρετεί το λαό και να ικανοποιεί όλες τις υλικές και πνευματικές ανάγκες του λαού. Ωσότου όμως γίνει αυτό, όλοι οι εργάτες της επιστήμης και της τέχνης και όσοι άλλοι πονούν τον ελληνικό λαό, χρέος έχουν να του δώσουν σε μετάφραση – παράλληλα με την άλλη δημιουργική τους εργασία – την κατάλληλη επιστημονική και λογοτεχνική τροφή, και να τον βοηθήσουν να βγει από το πνευματικό σκοτάδι. Φως και δημιουργική χαρά, ολοένα περισσότερο φως στο λαό!

Βέβαια έγιναν και παλαιότερα και γίνονται και σήμερα πολλές μεταφράσεις. Λίγες όμως είναι καλές και δημιουργικές. Πολλά μεταφρασμένα έργα πυκνώνουν το πνευματικό σκοτάδι.  Μεταφέρουν στη χώρα μας παλιές και καινούργιες επιστημονικές πλάνες, και παλιά μα με καινούργια μορφή ανασταλτικά φιλοσοφικά κηρύγματα. Και συχνά βλέπουμε σκοταδιστικές μεταφράσεις σε ορισμένα γνωστά περιοδικά που κυκλοφορούν σήμερα. Και πάρα πολλά είναι τα μεταφρασμένα μυθιστορήματα και θεατρικά έργα, που διαφθείρουν. Δεν δίνουν στο λαό τη δημιουργική χαρά, δεν τον ανυψώνουν ψυχικά, δεν τον μορφώνουν. Αντίθετα τον κατρακυλούν και επιδιώκουν να τον βουτήξουν στην πιο πρωτόγονη αισθησιακή απόλαυση. Γεμάτα τέτοιες ψυχοκτόνες μεταφράσεις είναι τα γνωστά περιοδικά με την πλατειά κυκλοφορία.

Λίγες, πολύ λίγες, είναι οι δημιουργικές μεταφράσεις. Πολλές φορές είναι στην «καθαρεύουσα» και γι αυτό άχρηστες και προσβλητικές για τον ελληνικό λαό. Όσοι εξακολουθούν να γράφουν και να μεταφράζουν στην «καθαρεύουσα» ή περιφρονούν τον ελληνικό λαό και τον θέλουν αμόρφωτο, ή φοβούνται να του δώσουν το φως της επιστήμης, ή είναι ψευτοαπόστολοι. Και μη μου ειπούν, πως δεν ξέρουν και δεν μπορούν να γράψουν στη γλώσσα του λαού. Χρέος τους να τη μάθουν και να την καλλιεργήσουν. Η δικαιολογία τους αυτή αν δεν κρύβει τίποτε άλλο, δείχνει το λιγότερο, την πνευματική τους οκνηρία.

Πολλές πάλι μεταφράσεις είναι γεμάτες μεταφραστικά μαργαριτάρια. Είναι τόσο βιαστικά και πρόχειρα καμωμένες, χωρίς κανένα σεβασμό στα νοήματα του συγγραφέα. Διαστρεβλώνουν τα νοήματα, νερουλιάζουν το ύφος, και καταντούν ακαταλαβίστικες και ανιαρές. Άλλες πάλι παρουσιάζουν γλωσσικές αδυναμίες. Τους λείπει η σαφήνεια. Σα να μην έχει συλλάβει ο μεταφραστής καθαρά το νόημα, ή δεν μπόρεσε να το διατυπώσει διάφανα. Και άλλες μεταφράσεις δε βοηθούν τον αναγνώστη με απαραίτητες σημειώσεις για να καταλάβει ολόπλευρα τα νοήματα του ξένου συγγραφέα και να χαρεί το βιβλίο του, το λογοτέχνημά του. Πως πρέπει λοιπόν να μεταφράζουμε;

1. – Πρέπει να διαλέξουμε με μεγάλη προσοχή το βιβλίο ή τη μελέτη ή το άρθρο, που θα μεταφράσουμε. Η ευθύνη μας είναι μεγάλη απέναντι στον ελληνικό λαό και στη νεολαία. Βασικό κριτήριο για την εκλογή είναι, αν το έργο, που πάμε να μεταφράσουμε είναι προοδευτικό.

Και προοδευτικό είναι ένα επιστημονικό ή φιλοσοφικό έργο, όταν λυτρώνει τον άνθρωπο από τις πλάνες, από τις προλήψεις, και από τη μοιρολατρεία, άμα μας φέρνει ολοένα πιο κοντά στην αντικειμενική αλήθεια, για να γνωρίσουμε ολοένα και καλύτερα και τη φύση και την κοινωνία, καθώς και τους νόμους που καθορίζουν την κίνηση για την αλλαγή τους. Έτσι το πραγματικό προοδευτικό έργο δείχνει την αξία της επιστήμης, ανοίγει καινούργιους ορίζοντες στην ανθρώπινη δράση, μας βοηθάει να συνειδητοποιήσουμε και να λύσουμε σωστά τα προβλήματα, και, υψώνει ολοένα και περισσότερο τον άνθρωπο σε κυρίαρχο της τύχης του και δημιουργό της ευτυχίας επάνω στη γη.

Μεστό σε προοδευτικό περιεχόμενο πρέπει να είναι και το λογοτέχνημα και όχι μόνο ωραίο στη μορφή. Μόνον τότε αξίζει να το μεταφράσουμε. Γι’ αυτό πριν διαλέξουμε για μετάφραση ένα λογοτέχνημα, πρέπει πρώτα να αναλύσουμε απ’ όλες τις πλευρές του το περιεχόμενο του και να βεβαιωθούμε πως είναι προοδευτικό.

Και χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Γιατί και άλλοτε, ιδιαίτερα όμως τώρα τελευταία ξεφυτρώνουν πολλά ψευτοεπιστημονικά και παραπλανητικά έργα και μελέτες, που  φιγουράρουν για προοδευτικά, ενώ στο βάθος είναι σκοταδιστικά, επειδή κλονίζουν το κύρος και την αξία της επιστήμης, και προσπαθούν με περίτεχνο τρόπο να μας πισωγυρίσουν στη μοιρολατρεία, στη μυστικοπάθεια και στον αγνωστικισμό. Μα και για τα λογοτεχνήματα χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Δεν εννοώ τα μυθιστορήματα, τα διηγήματα και τα θεατρικά έργα, που διαφθείρουν. Πρέπει πραγματικά να κοκκινίζουν  από ντροπή, όσοι μεταφράζουν, τέτοια βιβλία. Υπάρχουν όμως και τώρα τελευταία πληθαίνουν και τα λογοτεχνήματα εκείνα, που με το παραπλανητικό σύνθημα «η τέχνη για την τέχνη» ή «η καθαρή τέχνη», είτε καλλιεργούν την ομφαλοσκοπιική ωραιοπάθεια, είτε κηρύχνουν τη φυγή από την πραγματικότητα, και τη μοιρολατρεία, και αντικόβουν έτσι τη δημιουργική δράση και την πρόοδο.

Γι αυτό πρωταρχική προϋπόθεση είναι, να κατέχουμε καλά τον επιστημονικό κλάδο, όπου ανήκει το βιβλίο ή  μελέτη, που πάμε να μεταφράσουμε, και να είμαστε εξοπλισμένοι με τη μόνη επιστημονική και γι αυτό προοδευτική διαλεχτική μέθοδο. Μόνον τότε θα είμαστε σε θέση να διαλέξουμε με επιτυχία το έργο, που αξίζει να μεταφράσουμε. Και μόνον τότε η υπηρεσία που θα προσφέρουμε με τη μετάφρασή μας στον ελληνικό λαό θα είναι πολύτιμη και τιμητική για μας.

2.- Δεύτερη προϋπόθεση: Πρέπει να ξέρουμε καλά την ξένη γλώσσα απ’ όπου μεταφράζουμε, και ιδιαίτερα να ξέρουμε καλά το πραγματικό νόημα, που έχουν οι επιστημονικοί, οι φιλοσοφικοί και οι τεχνικοί όροι, που χρησιμοποιεί στο βιβλίο του ο συγγραφέας. Δεν είναι λίγοι όσοι καταπιάνονται, με ασυγχώρητη επιπολαιότητα, με μεταφράσεις χωρίς να ξέρουν καλά την ξένη γλώσσα – αλλοίμονο άμα μεταφράζει κανείς με τυφλοσούρτη το λεξικό – και χωρίς να είναι σε θέση να κατανοούν τους όρους. Συχνά, πολύ συχνά, συναντούμε περίλαμπρα μεταφραστικά μαργαριτάρια και καταπληχτικά παρανοήματα.

3.- Τρίτη προϋπόθεση: Να καταπιαστούμε στα  σοβαρά με τη μετάφραση. Να μη νομίσουμε, πως η μετάφραση είναι κάτι πάρεργο. Η καλή μετάφραση χρειάζεται όλη την προσοχή μας, όλη τη δημιουργική προσπάθειά μας. Ποτέ λοιπόν να μη κάνουμε πρόχειρα και βιαστικά μια μετάφραση. Μεγάλος ο κίνδυνος να μας ξεφύγουν λάθη, να κακοποιήσουμε τις ιδέες του συγγραφέα και να κάνουμε πλαδαρό και ανούσιο το ύφος του.

4.- Πρώτη υποχρέωση: Ο μεταφραστής πρέπει να γίνει δημιουργός, και όχι απλός μεταφορέας. Η μετάφραση πρέπει να είναι δημιουργική. Ο καλός μεταφραστής χρέος έχει να ξαναδημιουργήσει στη γλώσσα του το έργο που μεταφράζει, να δουλέψει δηλαδή τόσο καλά τη μετάφραση, ώστε ο αναγνώστης να νομίζει πως έχει μπροστά του το πρωτότυπο έργο και όχι μεταφρασμένο. Δημιουργική λοιπόν μετάφραση θα ειπεί: Να διατυπώσουμε στη γλώσσα μας το ξένο βιβλίο, όπως θα το διατύπωνε ο ίδιος ο ξένος συγγραφέας, αν  πρωτοέγραφε το βιβλίο στη γλώσσα μας.

5.- Δεύτερη υποχρέωση: Η μετάφραση πρέπει να είναι πιστή. Ο μεταφραστής έχει την υποχρέωση να αποδώσει, αυτούσια τα νοήματα, τις  ιδέες του συγγραφέα. Τίποτε να μην αλλάξει, ούτε το παραμικρό. Ούτε καν διαφορετικό χρωματισμό να δώσει. Αλλιώς δεν κάνει μετάφραση. Κάνει πλαστογραφία. Και ακόμη ο μεταφραστής έχει την υποχρέωση να σεβαστεί, όσο γίνεται περισσότερο, το ύφος του συγγραφέα. Απόλυτος σεβασμός στα νοήματα και στο ύφος του ξένου συγγραφέα, αυτό θα ειπεί: η μετάφραση είναι πιστή.

Πολλοί όμως μεταφραστές δεν τηρούν ούτε την πρώτη, ούτε τη δεύτερη υποχρέωση, και μεταφράζουν λέξη με λέξη το κείμενο. Άλλοι, επειδή, χωρίς να ντρέπονται, μεταφράζουν βιαστικά και πρόχειρα, και δεν πολυσκοτίζονται τι θα βγει από την πένα τους, Άλλοι όμως χρησιμοποιούν τη «λεξική» μετάφραση, τη μετάφραση λέξη με λέξη, από σεβασμό, λένε, προς τον ξένο συγγραφέα, και πιστεύουν, πως μόνον έτσι η μετάφραση είναι πιστή, αδιάφορο αν σκοτώνουν το ύφος και παρουσιάζουν ακατανόητο πολλές φορές, το κείμενο. Η «λεξική» μετάφραση δεν είναι, δεν μπορεί να είναι, ούτε δημιουργική, ούτε πιστή. Δεν πρέπει οι λέξεις να μου έχουν δέσει τα χέρια μου. Θα χρησιμοποιήσω στη μετάφραση τις λέξεις και τους φραστικούς τρόπους που χρειάζονται, για να αποδώσω δημιουργικά και πιστά τα νοήματα του συγγραφέα, και άμα είναι ανάγκη θα προστέσω δικές μου λέξεις, ή θα παραλείψω ορισμένες λέξεις του συγγραφέα.

6.- Τρίτη υποχρέωση: Η μετάφραση πρέπει να είναι απόλυτα κατανοητή. Τα νοήματα του συγγραφέα πρέπει να ξετυλίγονται έτσι διάφανα και καθαρά, ώστε ο αναγνώστης να τα συλλάβει αυτούσια, χωρίς τον παραμικρό κίνδυνο να τα παρανοήσει. Καμιά λοιπόν λίγο πολύ σκοτεινή μετάφραση, καμιά διφορούμενη, καμιά απρόσεχτη διατύπωση. Και χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Μπορεί να την  πάθει καμιά φορά και ο καλός μεταφραστής. Επειδή ο ίδιος έχει καταλάβει το νόημα, που διατυπώνει ο συγγραφέας, του ξεφεύγει καμιά φορά και δεν φιλολογάει τη διατύπωση, σα να νομίζει πως ο αναγνώστης, που δεν ξέρει τι λέει ο ξένος συγγραφέας, θα το συλλάβει κι αυτός το νόημα με την ίδια ευκολία. Χρειάζεται λοιπόν απόλυτος σεβασμός προς τον αναγνώστη.

Πρέπει να το νιώσουμε καλά, πως ό,τι γράφουμε και δημοσιεύουμε, είτε πρωτότυπο είναι είτε μετάφραση, δεν το γράφουμε για τον εαυτό μας – όπως, λένε, πολλοί οπαδοί της «καθαρής τέχνης» και της «καθαρής φιλοσοφίας» που δεν τους νοιάζει για τον αναγνώστη. Το γράφουμε για τον αναγνώστη, και γι αυτό πρέπει να είναι διατυπωμένο με απόλυτη σαφήνεια και καθαρότητα. Και παράλληλα πρέπει να χτυπηθεί η πρόληψη, πως μόνο το σκοτεινό έχει βάθος. Κάθε σκοτεινό και δυσνόητα διατυπωμένο δημοσίευμα – από το σύντομο ποίημα ως το φιλοσόφημα – αποδείχνει ή πως δεν ξέρουμε να γράφουμε και πρέπει  τη γλωσσική τούτη αδυναμία μας να την ξεπεράσουμε, ή πως δεν σεβόμαστε τον αναγνώστη και τότε είναι περιττό να γράφουμε και να δημοσιεύουμε, ή πως εμείς μέσα μας δεν έχουμε ξεδιαλύνει το νόημα, δεν έχουμε ξεκαθαρίσει το ζήτημα, και γι αυτό παρουσιάζεται δύσμορφο και δυσκολογνώριστο , κι ας σπάσει ο αναγνώστης το κεφάλι του να μαντέψει τι θέλουμε να ειπούμε.

7.- Τέταρτη υποχρέωση: Η μετάφραση πρέπει να γίνει, στη ζωντανή γλώσσα του λαού, τη δημοτική. Κάθε δημοσίευμα στην καθαρεύουσα, όπως τόνισα και παραπάνω, είναι άχρηστο και προσβλητικό για τον ελληνικό λαό.

Βέβαια, άμα μεταφράζουμε στη δημοτική επιστημονικά, φιλοσοφικά και τεχνικά βιβλία, συναντάμε πολλές δυσκολίες και προπάντων στους επιστημονικούς και φιλοσοφικούς όρους. Τι φταίει όμως η γλώσσα του λαού; Αιώνες ολόκληρους ήταν περιφρονημένη και αποκλεισμένη από την πνευματική ζωή, και έμεινε ακαλλιέργητη. Και χρειάστηκαν σκληροί αγώνες , ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, για να κυριέψει η δημοτική μερικά από τα φρούρια του λογιοτατισμού. Και χρειάζεται σκληρός ακόμη αγώνας, για να εκπορθήσει το μεσαιωνικό πανεπιστήμιο, τη στείρα ακαδημία, και τις κρατικές υπηρεσίες, και να γίνει η επίσημη γλώσσα.

Δε φταίει λοιπόν η ζωντανή γλώσσα του λαού. Φταίνε ιδιαίτερα οι επιστήμονες εκείνοι, που, ενώ, διαλαλούν πως είναι οπαδοί της, την αρνούνται στην πράξη, ή που, είτε από οκνηρία είτε από δειλία, δεν την καλλιεργούν και δεν προσπαθούν να την υψώσουν σε κατάλληλο εκφραστικό όργανο για την επιστήμη. Οι λιγοστές προσπάθειες, που έγιναν ως τώρα, δείχνουν ολοφάνερα, πόσο καλλιεργήσιμη είναι η γλώσσα του λαού, πόση πλαστικότητα και ζωντάνια και δυναμικότητα κλείνει μέσα της.

Ο μεταφραστής χρέος έχει να μη δειλιάσει μπροστά στις γλωσσικές δυσκολίες, να δουλέψει δημιουργικά τη γλώσσα και να την καλλιεργήσει. Και η γλωσσική τούτη υπηρεσία που θα προσφέρει, είναι πολύτιμη.

8.- Για να πετύχουμε να είναι η μετάφρασή μας δημιουργική, πιστή, απόλυτα κατανοητή και στη ζωντανή γλώσσα του λαού χρειάζεται ακόμη:

α. Πριν ν’ αρχίσουμε τη μετάφραση, να ξαναδιαβάσουμε προσεχτικά το έργο – τη μελέτη, το άρθρο – που θέλουμε να μεταφράσουμε, για να χωνέψουμε καλά το περιεχόμενο και να το έχουμε πρόχειρο στο μυαλό μας. Θα βοηθηθούμε έτσι πολύ στη μετάφρασή μας. Απαραίτητο είναι τώρα, που ξαναδιαβάζουμε το βιβλίο, να κρατήσουμε σχετικές σημειώσεις και να καταγράψουμε την κεντρική ιδέα και τις άλλες βασικές ιδέες του συγγραφέα. Οι σημειώσεις μας τούτες θα μας χρησιμέψουν ακόμη και στον «Πρόλογο» που θα γράψουμε για τη μετάφρασή μας.

Και όταν καταπιαστούμε με τη μετάφραση, πρέπει και πάλι προσεχτικά να διαβάσουμε πρώτα ολόκληρη την παράγραφο. Και τότε θ’ αρχίσουμε να μεταφράζουμε περίοδο με περίοδο και πρόταση με πρόταση. Μα πρώτα πρέπει να έχουμε ξεκαθαρίσει απόλυτα το νόημα κάθε πρότασης και έπειτα να το αποδώσουμε πιστά και κατανοητά στη γλώσσα μας. Ο μεταφραστής πρέπει να ενσαρκώνει τον ξένο συγγραφέα, έτσι που ο αναγνώστης να νομίσει πως μιλάει ο ξένος συγγραφέας και λέει εκείνα που θέλει με τη γλώσσα του μεταφραστή.

Όταν έχουμε κάποια αμφιβολία για το νόημα, να ρωτήσουμε και άλλους αρμόδιους, να συζητήσουμε μαζί τους. Ποτέ να μην προχωρήσουμε στη μετάφραση, αν δεν έχουμε ξεκαθαρίσει ολότελα το νόημα.

β.- Καταλάβαμε καλά το νόημα μιας περιόδου, μιας πρότασης και το αποδώσαμε στη γλώσσα μας. Δεν τελειώσαμε ακόμη. Πρέπει να φιλολογήσουμε τη διατύπωσή μας, να ιδούμε, αν πραγματικά αποδώσαμε πιστά το νόημα, ή και αν το νόημα έτσι όπως το αποδώσαμε είναι απόλυτα κατανοητό στον αναγνώστη. Και έπειτα πρέπει να δουλέψουμε τη φράση μας, να την χτενίσουμε, όπως λένε, να την πλησιάσουμε στο ύφος του συγγραφέα, και να την αποδώσουμε όσο μπορούμε καλύτερα στη γνήσια «δημοτική», προσέχοντας και το τυπικό και ιδιαίτερα τη σύνταξη της δημοτικής.

γ.- Ιδιαίτερα πρέπει να προσέξουμε τους επιστημονικούς, φιλοσοφικούς και τεχνικούς όρους. Το πολύπλευρο και αρκετά δύσκολο τούτο πρόβλημα, δεν πρόκειται τώρα να το συζητήσω. Θα τονίσω όμως από την πραχτική του πλευρά τρία σημεία:

Πρώτο: Πρέπει να φροντίσουμε να ξέρουμε, να ψάξουμε να βρούμε, να ρωτήσουμε κι άλλους ειδικούς, αν οι όροι, που θέλουμε να μεταφράσουμε, έχουν αποδοθεί στη γλώσσα μας. Έναν καθιερωμένο στη δημοτική γλώσσα όρο, που αποδίδει καλά το νόημα του ξένου όρου, είναι χαμένος κόπος να τον ξαναπλάσουμε. Αφήνω που και τον αναγνώστη μπορεί να μπερδέψουμε. Αν αυτός ο όρος είναι στην καθαρεύουσα, δεν έχουμε, παρά να τον ξαναχτίσουμε στη δημοτική.

Μπορεί όμως μερικοί όροι να μην είναι διόλου, και άλλοι να είναι κακά αποδομένοι, Φυσικά τους πρώτους θα τους πλάσουμε και τους δεύτερους που είναι κακά αποδομένοι θα τους ξαναπλάσουμε εμείς. Προσοχή όμως! Να μη μας πιάσει κι εμάς η μανία να εξελληνίσουμε  όλους του όρους, όπως έκαναν και κάνουν πολλοί. Άμα ένας όρος έχει πολιτογραφηθεί στις πολιτισμένες  γλώσσες θα τον δεχτούμε κι εμείς. Αυτό είναι το σωστό.

Δεύτερο: Κάμποσοι – ιδιαίτερα φιλοσοφικοί – όροι έχουν δυό και τρεις σημασίες, ή την ίδια σημασία με ορισμένες αποχρώσεις. Πρέπει να εξετάσουμε προσεχτικά με ποια σημασία και με ποια απόχρωση χρησιμοποιεί έναν τέτοιο όρο ο ξένος συγγραφέας. Θα βρεθούμε λοιπόν στην ανάγκη άλλοτε να αποδώσουμε τον ξένο αυτόν όρο στη γλώσσα μας με δυό και τρείς διαφορετικές λέξεις και άλλοτε να προστέσουμε το κατάλληλο διακριτικό επίθετο.

Μα προσοχή πάλι: Κάθε ξένο όρο, και κάθε σημασία ή απόχρωση του ξένου όρου, πρέπει να τον αποδίδουμε στη γλώσσα μας με την ίδια πάντα λέξη. Όχι τη μια φορά έτσι και την άλλη αλλιώς. Μπερδεύουμε έτσι τον αναγνώστη. Και ο καλύτερος μεταφραστής μπορεί να κάνει το λάθος τούτο. Γι αυτό πολύ σκόπιμο είναι, όπως προχωρούμε στη μετάφραση, να αποδελτιώνουμε τους ξένους όρους. Να σημειώνουμε  δηλαδή κάθε φορά σε μικρά δελτία τον ξένο όρο, τη σελίδα του βιβλίου, την ελληνική του μετάφραση και τη σελίδα του χειρόγραφου. Έτσι κάθε φορά, που θα συναντάμε έναν όρο στο βιβλίο, θα ρίχνουμε μια ματιά στα δελτία, και θα ιδούμε αν τον έχουμε ως τώρα μεταφράσει. Αν τον μεταφράσουμε και μας ικανοποιεί η μετάφρασή του, θα χρησιμοποιήσουμε πάλι την ίδια λέξη, αν όμως δε μας αρέσει η μετάφραση και βρούμε μια άλλη πιο ικανοποιητική, τότε, σύμφωνα με το δελτίο μας, θα πάμε στις σελίδες του χειρόγραφου και θα κάνουμε τη σχετική διόρθωση.

Τρίτο: Σκόπιμο είναι στο τέλος της μετάφρασής μας να δημοσιέψουμε αλφαβητικό πίνακα με τους ξένους όρους και την αντίστοιχη μετάφρασή τους, σημειώνοντας, κάθε φορά που χρειάζεται, και τις σελίδες στη μετάφρασή μας, για να μπορεί  όποιος θέλει να τους εξετάσει καλύτερα. Θα προσφέρουμε έτσι  σπουδαία βοήθεια σ’ όσους καταπιαστούν να μεταφράσουν έργα στον ίδιο ή συγγενικό  επιστημονικό κλάδο, όπου ανήκει και το βιβλίο που μεταφράσαμε εμείς, και θα βοηθήσουμε λίγο πολύ να λυθεί το δυσκολόλυτο ζήτημα για τους επιστημονικούς, φιλοσοφικούς και τεχνικούς όρους.

δ.- Χρέος έχουμε ακόμη,  για να βοηθήσουμε τον αναγνώστη να κατανοήσει όσο γίνεται καλύτερα το βιβλίο που μεταφράζουμε, να συμπληρώσουμε  τη μετάφρασή μας με τις απαραίτητες υποσημειώσεις. Οι υποσημειώσεις μας θα είναι ερμηνευτικές και επεξηγηματικές, πληροφοριακές και παραπεμπτικές.

Κάθε φορά που χρειάζεται θα αναλύσουμε τις σημειώσεις μας και θα επεξηγήσουμε μια θεωρία που αναφέρει ο ξένος συγγραφέας, θ’ αναλύσουμε και θα εξηγήσουμε έναν όρο, θα δώσουμε πληροφορίες για τους επιστήμονες και φιλοσόφους που αναφέρει ο συγγραφέας, και ακόμη κάθε φορά που χρειάζεται θα παραπέμπουμε τον αναγνώστη σ’ άλλα βιβλία και μελέτες και λεξικά, γραμμένα στη γλώσσα μας, για να μπορέσει, αν θέλει, να διαφωτιστεί καλύτερα.

ε.- Ο πρόλογος που θα γράψουμε για τη μετάφρασή μας, πρέπει να είναι σύντομος και κατατοπιστικός. Πρώτα- πρώτα θα εξηγήσουμε για πιο λόγο μεταφράσαμε το έργο, ποια είναι τα χαρίσματά του, ποια είναι η επιστημονική, λογοτεχνική και κοινωνιολογική του αξία, και ποια ωφελήματα θα αποκομίσει ο προσεχτικός αναγνώστης από τη μελέτη του. Για να κατατοπίσομε καλύτερα τον αναγνώστη, σκόπιμο είναι, να αναλύσουμε όσο γίνεται συντομότερα το βιβλίο, και να τονίσουμε την κεντρική ιδέα και τις άλλες βασικές ιδέες του συγγραφέα. Με δυό λόγια, με τον πρόλογό μας, πρέπει να προετοιμάσουμε τον αναγνώστη να κατανοήσει και ν’ αγαπήσει το βιβλίο, που του προσφέρουμε σε μετάφραση.

στ.- Παρ’ όλες τις προσπάθειες, δεν αποκλείεται και λαθάκια να κάνουμε, και ασάφειες και διφορούμενες φράσεις να μας ξέφυγαν. Επιβάλλεται λοιπόν να θεωρήσουμε ολόκληρη τη μετάφρασή μας, μαζί με κάποιον άλλο, που ξέρει καλά την ξένη γλώσσα και είναι καλά καταρτισμένος στον επιστημονικό κλάδο, όπου ανήκει το βιβλίο που μεταφράσαμε. Θα διορθώσουμε τα λαθάκια, θα κάνουμε καθαρές τις διφορούμενες φράσεις, και θα έχουμε μια ακόμη εγγύηση, πως η μετάφρασή μας είναι και πιστή και κατανοητή.

Ελπίζω με τις σύντομες τούτες πραχτικές οδηγίες – καταστάλαγμα από την προσωπική μεταφραστική μου πείρα – να προσφέρω κάποια βοήθεια σ’ όσους θα καταπιαστούν με μεταφράσεις. Μεγάλη θα είναι τότε η χαρά μου.

ΚΩΣΤΑΣ ΣΩΤΗΡΙΟΥ