Το χειρόγραφο σε pdf: ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΡΟΣ
Το δακτυλογραφημένο κείμενο μπορείτε να το κατεβάσετε από εδώ σε pdf: ΠΕΜΠΤΟ-ΕΧΤΟ
 |
| ΠΡΙΕΧΟΜΕΝΑ |
Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ
ΥΛΙΣΜΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ XV.
ΟΙ ΚΙΝΗΤΗΡΙΕΣ
ΔΥΝΑΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
1. Ένα λάθος, που δεν πρέπει να κάνουμε.
2. Το «κοινωνικό είναι» και η συνείδηση.
3. Ιδεαλιστικές θεωρίες.
4. Το «κοινωνικό είναι» και οι συνθήκες της ζωής.
5. Η πάλη των τάξεων, κινητήρια δύναμη της ιστορίας
|
Από πού έρχονται οι ιδέες; Μόλις θέσουμε το ερώτημα τούτο,
βλέπουμε, πως η ως τώρα έρευνά μας δεν είναι αρκετή, και πρέπει να την
προχωρήσουμε πιο πέρα. Αν σκεφτούμε κι εμείς, όπως οι υλιστές στο 18ο
αιώνα, που υποστήριζαν, πως «ο εγκέφαλος εκκρίνει τη σκέψη, όπως το συκώτι
εκκρίνει τη χολή», θα δώσουμε στο ερώτημά μας την απάντηση, πως η φύση παράγει
το «πνεύμα» ώστε οι ιδέες μας είναι φυσικά δημιούργημα του μυαλού μας.
Θα ειπούμε λοιπόν τότε: Την Ιστορία την κάνει η
δράση των ανθρώπων, στη δράση σπρώχνει τους ανθρώπους η θέλησή τους,
η θέλησή τους εκφράζει τις ιδέες τους. Οι ιδέες τους παράγονται από το
μυαλό τους. Προσοχή όμως!
1. Ένα λάθος που
δεν πρέπει να κάνουμε.
Αν, για να εξηγήσουμε τη μεγάλη γαλλική Επανάσταση,
ειπούμε, πως οι αιτίες που την προκάλεσαν, είναι οι ιδέες που γεννήθηκαν στο
μυαλό των φιλόσοφων, η ερμηνεία μας τούτη είναι κοντόθωρη, όχι ικανοποιητική,
και κάνουμε κακή εφαρμογή του υλισμού.
Κάνουμε το λάθος και δε βλέπουμε κάτι που έπρεπε πολύ να
προσέξουμε, τούτο: Γιατί τις ιδέες αυτές που κήρυξαν οι φιλόσοφοι την
εποχή εκείνη, γιατί τις ενστερνίστηκαν οι λαϊκές μάζες; Γιατί δεν τις
επινόησε μόνον ο Ντιντερό, και για ποιο
λόγο, από το 16ο αιώνα, τα περισσότερα μυαλά επεξεργάστηκαν τις
ίδιες ιδέες; Μήπως, επειδή όλα αυτά τα μυαλά βρέθηκαν έτσι ξαφνικά να έχουν το
ίδιο βάρος και τους ίδιους έλικες; Όχι βέβαια. Βλέπουμε ν’ αλλάζουν οι ιδέες,
μα δε γίνεται αντίστοιχη αλλαγή μέσα στο κρανίο.
Το ότι εξηγούμε τις ιδέες με τον εγκέφαλο, φαίνεται
να είναι υλιστική ερμηνεία. Όμως, άμα μιλάμε για το μυαλό του Ντιντερό,
πραγματικά μιλάμε για τις ιδέες που παράγει το μυαλό του Ντιντερό. Ώστε
η ερμηνεία μας δεν είναι γνήσια υλιστική, καταχρηστικά τη λέμε υλιστική, γιατί
βλέπουμε να ξαναπαρουσιάζεται, μαζί με τις ιδέες, η ιδεαλιστική τάση.
Ας ξαναγυρίσουμε στην αλυσίδα μας: Η ιστορία- η δράση των
ανθρώπων – η θέλησή τους- οι ιδέες. Μα οι ιδέες έχουν ένα νόημα, ένα
περιεχόμενο: Η εργατική τάξη π.χ. αγωνίζεται για ν’ ανατρέψει τον
κεφαλαιοκρατισμό. Αυτό το σκέπτονται οι εργάτες που αγωνίζονται. Σκέπτονται,
βέβαια επειδή έχουν εγκέφαλο. Ο εγκέφαλος λοιπόν είναι απαραίτητος όρος
για να σκεπτόμαστε, δεν είναι όμως ο
«αποχρών» όρος. Ο εγκέφαλος εξηγεί το ότι έχουμε ιδέες, δε μας εξηγεί όμως,
γιατί έχουμε τούτες τις ιδέες, και όχι άλλες.
«Ό,τι βάζει σε κίνηση
τους ανθρώπους, αναγκαστικά πρέπει να περάσει μέσα από το μυαλό τους, η μορφή
όμως που παίρνει μέσα στο μυαλό, εξαρτιέται πολύ από τις συνθήκες»[1]
Πως λοιπόν θα εξηγήσουμε το περιεχόμενο, που έχουν κάθε
φορά οι ιδέες, γιατί π.χ. μας κατεβαίνει η ιδέα, να ανατρέψουμε τον
κεφαλαιοκρατισμό;
2. Το «κοινωνικό
είναι» και η συνείδηση
Ξέρουμε, πως οι ιδέες μας είναι η αντανάκλαση μέσα στο
μυαλό μας από τα πράματα[2]. Και οι
σκοποί, που κρύβουν μέσα τους οι ιδέες μας είναι κι αυτοί αντανάκλαση από τα
πράματα. Μα από ποια πράματα;
Για να απαντήσουμε στην ερώτηση τούτη, πρέπει να ιδούμε, πού
μέσα ζούνε οι άνθρωποι και πού μέσα φανερώνονται οι ιδέες τους.
Διαπιστώνουμε, πως σήμερα οι άνθρωποι ζούνε μέσα σε κεφαλαιοκρατική κοινωνία,
και πως οι ιδέες τους φανερώνονται μέσα σ’ αυτή την κοινωνία και από κει μας
έρχονται.
«Δεν είναι λοιπόν η συνείδηση των ανθρώπων, που καθορίζει το «είναι»
αυτό. Ανάποδα το «κοινωνικό είναι» τους, αυτό καθορίζει τη συνείδησή τους»[3]
Στη βεβαίωση του
τούτη λέγοντας ο Μαρξ το «είναι τους»
εννοεί το τι είναι οι άνθρωποι κάθε φορά, αυτό που είμαστε π.χ. εμείς σήμερα.
Και με τη λέξη «η συνείδηση» εννοεί το τι σκεφτόμαστε, το τι θέλουμε.
Αγωνιζόμαστε, λέμε για ένα ιδανικό βαθειά ριζωμένο μέσα
μας, και βγάζουμε γενικά το συμπέρασμα, πως η συνείδηση μας καθορίζει το
«είναι» μας, γιατί, λένε, ενεργούμε και αγωνιζόμαστε, επειδή το
σκεφτόμαστε, επειδή θέλουμε να το πραγματοποιήσουμε το ιδανικό αυτό. Κάνουμε
όμως μεγάλο λάθος να μιλάμε μ’ αυτό τον
τρόπο, γιατί, πραγματικά, το «κοινωνικό μας είναι» είναι εκείνο
που καθορίζει τη συνείδησή μας.
‘Ένα «είναι» προλεταριακό [ένας προλετάριος δηλαδή]
σκέφτεται προλεταριακά, και ένα αστικό «είναι» [ο αστός δηλαδή] σκέφτεται
αστικά. (Υπάρχουν, βέβαια, εξαιρέσεις, και θα ιδούμε λίγο παρακάτω, γιατί
γίνεται αυτό). Μα ο γενικός κανόνας είναι, πως
«σκέφτονται διαφορετικά στο παλάτι, απ’ ό,τι
σκέφτονται σε μια καλύβα»[4]
3. Ιδεαλιστικές
θεωρίες
Οι ιδεαλιστές λένε, πως ένας άνθρωπος είναι προλετάριος, επειδή
σκέφτεται προλεταριακά, ή είναι αστός, επειδή σκέφτεται, όπως οι
αστοί. Αντίθετα, εμείς λέμε, πως σκέφτεται προλεταριακά, επειδή είναι
προλετάριος, ή σκέφτεται όπως οι αστοί, επειδή είναι αστός. Ο
προλετάριος λοιπόν έχει προλεταριακή συνείδηση,
επειδή είναι προλετάριος, και όχι το αντίθετο, όπως ισχυρίζονται
οι ιδεαλιστές.
Πρέπει να προσέξουμε, ιδιαίτερα, μια σπουδαία πραχτική
συνέπεια, που φέρνει μαζί της η ιδεαλιστική θεωρία. Είσαι αστός, σου λένε οι
ιδεαλιστές, επειδή σκέφτεται όπως οι αστοί. Άρα για να πάψεις να είσαι αστός,
δε χρειάζεται τίποτε άλλο, παρά να σου αλλάξουμε τον τρόπο που σκέφτεσαι, και για
να σταματήσει η αστική εκμετάλλεψη, το μόνο που χρειάζεται είναι να εργαστούμε να πείσουμε τους εργοδότες. Αυτή τη θεωρία
υποστηρίζουν οι χριστιανοσοσιαλιστές. Την ίδια θεωρία είχαν και οι ιδρυτές του
ουτοπικού[5]
σοσιαλισμού.
Την ίδια όμως θεωρία υποστηρίζουν και οι φασίστες.
Αγωνίζονται όχι για να καταργήσουν το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, μα για να το
κάνουν πιο «λογικό»! Όταν λένε, καταλάβουν οι κεφαλαιούχοι, πως εκμεταλλεύονται
τους εργάτες, θα λογικευτούν και θα σταματήσουν την εκμετάλλεψη. Να λοιπόν μια
θεωρία πέρα για πέρα ιδεαλιστική, που οι συνέπειές της είναι ολοφάνερα
επικίντυνες.
4. Το «κοινωνικό
είναι» και οι συνθήκες της ζωής
Ο Μαρξ μας μιλάει για το «κοινωνικό είναι». Τι εννοεί μ’
αυτό; Το «κοινωνικό είναι»[6]
προσδιορίζεται από τις υλικές συνθήκες της ζωής μέσα στην κοινωνία, όπου ζούνε
οι άνθρωποι.
Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων, που καθορίζει τις
υλικές συνθήκες της ζωής τους – το «κοινωνικό τους είναι» - αντίθετα, οι υλικές
συνθήκες καθορίζουν τη συνείδησή τους.
Μέσα στην κοινωνία υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί! Ο τρόπος
που σκέφτονται οι πλούσιοι είναι διαφορετικός από τον τρόπο που σκέφτονται οι
φτωχοί, και οι ιδέες τους για το ίδιο ζήτημα είναι διαφορετικές. Για έναν
φτωχό, για έναν άνεργο, να πάρει τον υπόγειο σιδηρόδρομο είναι πολυτέλεια, ενώ για έναν πλούσιο, που έχει δικό του
αυτοκίνητο, είναι ξεπεσμός. Γιατί έχει αυτή την ιδέα για τον υπόγειο
σιδηρόδρομο ο φτωχός; Επειδή είναι φτωχός, ή επειδή πήρε τον υπόγειο
σιδηρόδρομο, γι αυτό έχει αυτή την ιδέα; Χωρίς αμφιβολία, επειδή είναι φτωχός.
Η φτώχεια λοιπόν είναι οι συνθήκες της ζωής του. Ώστε αυτές καθορίζουν τη
συνείδησή του.
Τότε λοιπόν, για να μπορούμε να εξηγήσουμε τις υλικές
συνθήκες της ζωής των ανθρώπων, πρέπει να εξετάσουμε για ποια αιτία
υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί.
Μια ομάδα άνθρωποι, που κατέχουν μέσα στο οικονομικό σύστημα της παραγωγής
όμοια θέση – στο σημερινό δηλαδή κεφαλαιοκρατικό σύστημα όσοι έχουν στην
ιδιοχτησία τους τα μέσα της παραγωγής, ή αντίθετα, όσοι δουλεύουν με μέσα
παραγωγής που δεν είναι ιδιοχτησία τους – μια ομάδα λοιπόν άνθρωποι που έχουν
λίγο πολύ τις ίδιες συνθήκες ζωής αποτελούν μια τάξη. Όμως η έννοια
«τάξη» δεν ταυτίζεται με την έννοια «ο πλούτος και η φτώχεια». Ένας προλετάριος μπορεί να κερδίζει περισσότερα χρήματα
από έναν αστό. Αυτό δε θα ειπεί, πως, παύει να είναι προλετάριος. Γιατί το
κύριο γνώρισμα του προλετάριου είναι το ότι εξαρτιέται από τον εργοδότη και η
ζωή του δεν είναι ούτε ανεξάρτητη ούτε εξασφαλισμένη. Τις υλικές συνθήκες
της ζωής δεν τις συγκροτούν μόνο τα λεφτά που κερδίζει κανείς, τις συγκροτεί
προπάντων το κοινωνικό του λειτούργημα.
Έχουμε λοιπόν την ακόλουθη αλυσίδα: Οι άνθρωποι κάνουν την ιστορία
τους με τη δράση τους – η δράση τους κινητοποιείται από τη θέλησή τους –
η θέλησή τους από τις ιδέες τους – οι ιδέες τους έρχονται από τις
υλικές συνθήκες της ζωής τους, δηλαδή από την κοινωνική τάξη, όπου
ανήκουν.
5. Η πάλη των
τάξεων, κινητήρια δύναμη της ιστορίας
Οι άνθρωποι αναπτύσσουν τη δράση τους, επειδή έχουν
ορισμένες ιδέες. Τις ιδέες τους αυτές τις χρωστούν στις υλικές συνθήκες της
ζωής επειδή δηλαδή ανήκουν στη μια ή στην άλλη τάξη. Να μη νομίσουμε μ’ αυτό,
πως υπάρχουν μόνο δυό τάξεις μέσα στην κοινωνία. Υπάρχουν πλήθος, όμως δυό
προπάντων αντιπαλαίουν: η αστική τάξη και το προλεταριάτο.
Ώστε κάτω από τις ιδέες βρίσκονται οι τάξεις: Η
κοινωνία είναι χωρισμένη σε τάξεις, που η μια αντιπαλαίει με την άλλη. Άμα
λοιπόν εξετάσουμε τις ιδέες των ανθρώπων, διαπιστώνουμε πως οι ιδέες τους
βρίσκονται σε σύγκρουση. Κάτω όμως από τις ιδέες αυτές, βρίσκουμε τις τάξεις, που
κι αυτές επίσης βρίσκονται σε σύγκρουση. Ώστε η δύναμη που κινεί την ιστορία
είναι η πάλη των τάξεων. Συμπέρασμα: Την Ιστορία την εξηγεί η πάλη των
τάξεων.
Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: το μόνιμο έλλειμμα του
προϋπολογισμού. Βλέπουμε πως προτείνονται δυό λύσεις: Σύμφωνα με την πρώτη
λύση, πρέπει να εξακολουθήσουμε τα μέτρα, που μας λέει η ορθόδοξη, όπως την
ονομάζουν, δημοσιονομία. Χρειάζονται δηλαδή οικονομίες, δάνεια, καινούργιοι
φόροι κ.τ.λ. Σύμφωνα με τη δεύτερη λύση πρέπει να πληρώσουν οι πλούσιοι.
Γύρω από τις ιδέες αυτές, τις δυό αυτές λύσεις,
διαπιστώνουμε πολιτικό αγώνα. Γενικά «λυπούνται» που δε μπορούν να συμφωνήσουν
όλοι στο ζήτημα τούτο. Ο μαρξιστής όμως προχωρεί παραπέρα. Θέλει να καταλάβει
καλά, ψάχνει να βρει τι κρύβεται κάτω από τον πολιτικό αγώνα, και ανακαλύπτει,
τον κοινωνικό αγώνα, δηλαδή την πάλη των τάξεων. Από το ένα μέρος αγωνίζονται
οι κεφαλαιοκράτες, οι οπαδοί της πρώτης λύσης, και από το άλλο μέρος οι μεσαίες
τάξεις και το προλεταριάτο, οι οπαδοί της δεύτερης λύσης αγωνίζονται για ν’
αναγκάσουν τους πλούσιους να πληρώσουν.
«Έχει λοιπόν
αποδειχτεί, μας λέει ο Ένγκελς, πως, στη
σύγχρονη το λιγότερο ιστορία, όλοι οι πολιτικοί αγώνες είναι ταξικοί αγώνες,
και πως όλοι οι αγώνες για την απελευτέρωση των τάξεων, παρά την αναγκαστικά πολιτική
μορφή τους – γιατί κάθε ταξικός αγώνας είναι πολιτικός αγώνας- γυρίζουν, σε
τελευταία ανάλυση, γύρω από την οικονομική απελευτέρωση»[7]
Πρέπει λοιπόν να προστέσουμε έναν κρίκο ακόμη στη γνωστή
μας αλυσίδα, για να εξηγήσουμε την ιστορία. Και τότε έχουμε: ιστορία – δράση
– θέληση – ιδέες, κάτω από τις ιδέες οι κοινωνικές τάξεις
και πίσω από τις κοινωνικές τάξεις η οικονομική διάρθρωση της κοινωνίας.
Ώστε η πάλη των τάξεων, αυτή εξηγεί την ιστορία, μα τις τάξεις τις καθορίζει
η οικονομική διάρθρωση της κοινωνίας[8].
Άμα θέλουμε λοιπόν να εξηγήσουμε ένα ιστορικό περιστατικό πρέπει πρώτα να
εξετάσουμε ποιες ιδέες βρίσκονται σε σύγκρουση, να ερευνήσουμε έπειτα ποιες
κοινωνικές τάξεις είναι κάτω από τις ιδέες αυτές, και τέλος πρέπει να
καθορίσουμε την οικονομική διάρθρωση που βρίσκεται πίσω από τις τάξεις, και
δίνει στην καθεμιά το χαραχτήρα της.
Θα έπρεπε τώρα να θέσουμε ακόμη το ερώτημα: Πως γεννήθηκαν
οι κοινωνικές τάξεις και πως διαμορφώνεται η οικονομική διάρθρωση; Οι
διαλεχτικοί δε φοβούνται να θέσουν όλα αυτά τα διαδοχικά ερωτήματα, γιατί
ξέρουν, πως πρέπει να βρουν την πηγή για κάθε πράμα. Το καινούργιο τούτο
ερώτημα θα το εξετάσουμε λεπτομερειακά στο ερχόμενο κεφάλαιο. Μπορούμε όμως από
τώρα να ειπούμε:
Για να απαντήσουμε στο ερώτημα, πως γεννήθηκαν οι
κοινωνικές τάξεις, πρέπει να μελετήσουμε την ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας.
Θα ιδούμε τότε, πως οι κοινωνικές τάξεις δεν ήσαν πάντοτε οι ίδιες. Στην αρχαία
Ελλάδα: οι δουλοχτήτες και οι δούλοι. Στο μεσαίωνα: οι φεουδάρχες και οι
δουλοπάροικοι. Έπειτα, - απλοποιούμε, φυσικά, την απαρίθμηση: η αστική τάξη και
το προλεταριάτο. Διαπιστώνουμε λοιπόν, πως οι κοινωνικές τάξεις αλλάζουν, και,
αν αναζητήσουμε για ποια αιτία αλλάζουν, θα ιδούμε, πως αλλάζουν, επειδή
άλλαξαν και οι οικονομικοί όροι. (Οι οικονομικοί όροι είναι: η παραγωγή, η
κυκλοφορία, η κατανομή, η κατανάλωση των υλικών αγαθών, με τη διάρθρωση που
έχει η καθεμιά τους. και σε τελευταία ανάλυση βασικός όρος για όλα αυτά ο
τρόπος παραγωγής, η τεχνική[9]) . Να
τώρα ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Ένγκελς
«Λουδοβίκος Φόυερμπαχ» σελ. 41.
«Η αστική τάξη και η
τάξη των προλετάριων διαμορφώθηκαν και η μια και η άλλη συνακόλουθα με τη
μετατροπή στους οικονομικούς όρους, και με μεγαλύτερη ακριβολογία, συνακόλουθα
με τη μετατροπή στον τρόπο της παραγωγής. Το πέρασμα πρώτα από τα συντεχνιακά
επαγγέλματα στην εργαστηριακή παραγωγή[10]
(manufacture) και το
πέρασμα από την εργαστηριακή παραγωγή στη μεγάλη βιομηχανία, με τον τρόπο που
εκμεταλλεύτηκε την ατμομηχανή, είναι η αιτία που αναπτύχτηκαν οι δυό αυτές
τάξεις»
Βλέπουμε λοιπόν τώρα, πως έχουμε την ακόλουθη αλυσίδα για
τις κινητήριες δυνάμεις της Ιστορίας:
1. Η Ιστορία είναι το έργο των ανθρώπων.
2. Η δράση
των ανθρώπων, που δημιουργεί την Ιστορία, καθορίζεται από τη θέλησή
τους.
3. Η θέλησή τους εκφράζει τις ιδέες τους.
4. Οι ιδέες τους αυτές είναι η αντανάκλαση από τις
κοινωνικές συνθήκες, όπου μέσα ζούνε οι άνθρωποι.
5. Οι κοινωνικές συνθήκες καθορίζουν τις
κοινωνικές τάξεις και τους ταξικούς αγώνες.
6. Οι κοινωνικές τάξεις καθορίζονται από τους οικονομικούς
όρους.
Για να προσδιορίσουμε με ποιες μορφές και μέσα σε ποιες
συνθήκες ξετυλίγεται η αλυσίδα τούτη, λέμε πως:
1. Μέσα στη ζωή οι ιδέες βρίσκουν την έκφρασή τους στον
πολιτικό τομέα.
2. Οι ταξικοί αγώνες, που βρίσκονται πίσω από τις ιδέες,
παίρνουν τη μορφή τους στον κοινωνικό τομέα.
3. Και οι οικονομικοί όροι, που καθορίζονται από την
κατάσταση της τεχνικής , βρίσκουν την έκφρασή τους στον οικονομικό
τομέα.
Για Διάβασμα
Κ. Μαρξ: «Φιλοσοφικές Μελέτες» σελ. 67 και συνέχεια
– (Editions Sociales)
Πρόλογος
στο : «Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας» (E.S.)
ΜΑΡΞ και ΕΝΓΚΕΛΣ: «Μανιφέστο του κομμουνιστικού
κόμματος»
ΚΕΦΑΛΑΙΟ XVI
ΠΩΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΑΝ ΟΙ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΆΞΕΙΣ
ΚΑΙ
ΠΩΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΙ
ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΟΡΟΙ;
1. Πρώτος μεγάλος καταμερισμός στην εργασία
2. Πρώτη διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις
3. Δεύτερος μεγάλος καταμερισμός στην εργασία
4. Δεύτερη διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις
5. Ποιο είναι εκείνο, που καθορίζει τους οικονομικούς
όρους;
6. Οι τρόποι παραγωγής.
7. Παρατηρήσεις.
|
Οι κινητήριες δυνάμεις της Ιστορίας είναι, είδαμε, σε
τελευταία ανάλυση, οι κοινωνικές τάξεις και οι ταξικοί αγώνες. Μα οι κοινωνικές
τάξεις και οι αγώνες τους καθορίζονται, είπαμε, από τους οικονομικούς όρους.
Έχουμε λοιπόν την ακόλουθη αλυσίδα: Οι άνθρωποι έχουν στο
κεφάλι τους ιδέες. Αυτές κινούν τη δράση τους. Οι ιδέες τους αυτές γεννιούνται
από τις υλικές συνθήκες, όπου μέσα ζουν οι άνθρωποι. Οι υλικές αυτές συνθήκες
καθορίζονται από την κοινωνική θέση, που έχουν οι άνθρωποι μέσα στην κοινωνία,
από την κοινωνική δηλαδή τάξη, όπου ανήκουν. Μα και οι κοινωνικές τάξεις
καθορίζονται κι αυτές από τους οικονομικούς όρους, όπου μέσα εξελίσσεται η
κοινωνία.
Μα τότε πρέπει να εξετάσουμε και να ιδούμε, ποιο είναι
εκείνο που καθορίζει τους οικονομικούς όρους και το δημιούργημά τους, τις
κοινωνικές τάξεις. Μ’ αυτό τη ζήτημα θα καταπιαστούμε τώρα.
1. Πρώτος μεγάλος
καταμερισμός στην εργασία
Η διαλεχτική, είπαμε, θέλει να ψάξουμε και να βρούμε την
αρχική πηγή για κάθε πράμα. Άμα λοιπόν γυρίσουμε στα περασμένα και μελετήσουμε
την εξέλιξη της κοινωνίας, βασίζοντας τη μελέτη μας στα πράματα, διαπιστώνουμε,
πρώτα-πρώτα, πως η κοινωνία δεν ήταν ανέκαθεν χωρισμένη σε τάξεις.
Διαπιστώνουμε, πως πολύ πίσω στα περασμένα δεν υπάρχουν κοινωνικές τάξεις. Στο
έργο του «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοχτησίας και του
Κράτους μας λέει ο Ένγκελς:
«Σ’ όλα τα κατώτερα
στάδια της κοινωνίας, η παραγωγή ήταν ουσιαστικά κοινή. Δεν υπάρχει μια
ξεχωριστή τάξη, μια ξεχωριστή κατηγορία εργάτες και δίπλα της μια άλλη. Μα και
η κατανάλωση των προϊόντων, που δημιουργούσαν οι άνθρωποι, ήταν κι αυτή κοινή.
Αυτός είναι ο πρωτόγονος κομμουνισμός»[11]
[το πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα]
Όλοι οι
άνθρωποι τότε έπαιρναν μέρος στην παραγωγή. Τα ατομικά εργαλεία για τη δουλειά
ήσαν ατομική ιδιοχτησία. Τα εργαλεία όμως, που τα χρησιμοποιούσαν πολλοί για
κοινή δουλειά, αυτά ανήκαν στην κοινότητα, ήσαν κοινοτική ιδιοχτησία[12]. Ο
καταμερισμός στην εργασία δεν υπάρχει στο κατώτερο τούτο στάδιο. Καταμερισμός
στην εργασία υπάρχει μόνο ανάμεσα στους άντρες και γυναίκες. Δεν είναι λοιπόν
στο προσκήνιο το ιδιαίτερο, το «ατομικό» συμφέρο.
Μα οι άνθρωποι
δεν έμειναν κολλημένοι σ’ αυτό το στάδιο. Προχώρησαν και η πρώτη αλλαγή στη ζωή
των ανθρώπων είναι ο καταμερισμός της εργασίας στην κοινωνία.
«Στον τρόπο της
παραγωγής, μπαίνει σιγά-σιγά ο καταμερισμός στην εργασία»[13]
Η πρώτη αλλαγή γίνεται εκεί, όπου οι άνθρωποι
«βρέθηκαν μπροστά σε
ζώα, που μπόρεσαν πρώτα να τα εξημερώσουν, και έπειτα να τα εκτρέφουν. Κάμποσες
φυλές οι πιο προχωρημένες… έκαναν τη χτηνοτροφία τον κυριότερο κλάδο της
εργασίας τους. Έτσι ξεχώρισαν ποιμενικές φυλές από τη μάζα των βαρβάρων. Αυτός
είναι ο πρώτος μεγάλος καταμερισμός στην εργασία»[14]
Πρώτος λοιπόν τρόπος παραγωγής το κυνήγι, το ψάρεμα.
Δεύτερος τρόπος παραγωγής η χτηνοτροφία. Αυτή γεννάει τις ποιμενικές φυλές.
Τούτος ο πρώτος καταμερισμός στην εργασία είναι η βάση για
την
2. Πρώτη διαίρεση
της κοινωνίας σε τάξεις
«Η αύξηση της
παραγωγής σ’ όλους τους κλάδους – στη χτηνοτροφία, στη γεωργία, στη σπιτική
βιοτεχνία – έδινε στην ανθρώπινη εργασιακή δύναμη την ικανότητα να παράγει
περισσότερα προϊόντα, απ’ ό,τι χρειαζόντουσαν για τη συντήρησή της. Ταυτόχρονα
αύξησε την καθημερινή ποσότητα της εργασίας, που έπεφτε να κάνει κάθε μέλος του
γένους, (communite domestique) οικιακής κοινότητας, ή της μοναχικής οικογένειας.
Έγινε λοιπόν επιθυμητό, να συμπεριληφτούν καινούργιες εργασιακές δυνάμεις. Ο
πόλεμος τις προμήθευε. Οι αιχμάλωτοι γίνηκαν δούλοι. Το ότι αύξαινε την
παραγωγικότητα στην εργασία, λοιπόν και τον πλούτο, και το ότι άπλωνε ολοένα
την παραγωγή ο πρώτος μεγάλος κοινωνικός καταμερισμός στην εργασία, από τα δυό
αυτά είχε, μέσα σ’ αυτές τις ιστορικές συνθήκες στο σύνολό του, για αναγκαία
συνέπεια τη δουλεία. Από τον πρώτο μεγάλο κοινωνικό καταμερισμό στην εργασία
γεννήθηκε ο πρώτος μεγάλος χωρισμός της
κοινωνίας σε δυό τάξεις: Δουλοχτήτες και δούλοι, εκμεταλλευτές και τα θύματά
τους, που τα εκμεταλλεύονταν»[15]
«Φτάσαμε έτσι στο
κατώφλι του πολιτισμού… Στο πιο κατώτερο στάδιο οι άνθρωποι παράγουν οι ίδιοι
άμεσα μόνο για τις δικές τους ανάγκες. Οι κάποιες ανταλλαγές, που γινόντουσαν
εδώ κι εκεί, δεν ήσαν συστηματικές και αφορούσαν μόνο το πλεόνασμα που τύχαινε
να διαθέτουν. Στο μεσαίο στάδιο της βαρβαρότητας, βρίσκουμε κιόλας στους
ποιμενικούς λαούς μια κάποια ιδιοχτησία στα ζώα…. έτσι γεννιούνται ακόμη και οι
συνθήκες για μια ταχτική ανταλλαγή»[16]
Έχουμε λοιπόν στην περίοδο αυτή δυό κοινωνικές τάξεις, τους
δουλοχτήτες- τα αφεντικά- και τους δούλους. Μα η κοινωνία θα εξακολουθήσει την
πορεία στη ζωή της, και από καινούργιες εξελίξεις θα περάσει. Μα και καινούργια
κοινωνική τάξη θα γεννηθεί και θα μεγαλώσει.
3. Δεύτερος
μεγάλος καταμερισμός στην εργασία
«Ο πλούτος πληθαίνει
γρήγορα, παίρνει όμως τη μορφή του ατομικού πλούτου. Η υφαντουργία, η δουλειά
με τα μέταλλα, και τα άλλα χειροτεχνικά επαγγέλματα ξεχωρίζουν ολοένα και
περισσότερο το ένα από το άλλο, δίνουν ολοένα και μεγαλύτερη ποικιλία στην
παραγωγή, και τη βελτιώνουν ολοένα και περισσότερο. Η γεωργία προμηθεύει από δω
και πέρα, εκτός από τα δημητριακά… το λάδι και ακόμη το κρασί… Όλες αυτές τις
τόσο πολυποίκιλες δουλειές δεν μπορούσε πια να τις κάνει ένα και το ίδιο άτομο.
Ο δεύτερος μεγάλος καταμερισμός στην εργασία πραγματοποιήθηκε. Η
χειροτεχνία χωρίστηκε από τη γεωργία. Η σταθερή αύξηση της παραγωγής και μαζί
και της παραγωγικότητας στην εργασία μεγάλωσε την αξία της ανθρώπινης
εργασιακής δύναμης, η δουλεία…. γίνεται τώρα ουσιαστικό στοιχείο στο κοινωνικό
σύστημα… Δωδεκάδες- δωδεκάδες στέλνουν τους δούλους στη δουλειά…. Από το
χωρισμό της παραγωγής σε δυό κλάδους, τη γεωργία και τη βιοτεχνία, γεννιέται η
άμεση για την ανταλλαγή παραγωγή, η εμπορευματική παραγωγή, και μαζί της και το
εμπόριο»[17]
4. Δεύτερη
διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις
Ο πρώτος λοιπόν μεγάλος καταμερισμός στην εργασία μεγαλώνει
την αξία της ανθρώπινης εργασίας, και πληθαίνει τον πλούτο. Η αύξηση του
πλούτου μεγαλώνει κι αυτή ολοένα και περισσότερο την αξία της εργασίας, και
οδηγεί υποχρεωτικά στο δεύτερο καταμερισμό της εργασίας: χειροτεχνικά
επαγγέλματα και γεωργία. Η αδιάκοπη αύξηση, που παίρνει στην περίοδο αυτή από
το ένα μέρος η παραγωγή, και η αδιάκοπη αύξηση που παίρνει παράλληλα η αξία της
ανθρώπινης εργατικής δύναμης, κάνουν «απαραίτητους» τους δούλους, και γεννούν
την εμπορευματική παραγωγή και μαζί της μια τρίτη τάξη, τους εμπόρους.
Έχουμε λοιπόν τη στιγμή αυτή μέσα στην κοινωνία τριπλό
καταμερισμό στην εργασία και τρεις τάξεις: τους γεωργούς, τους τεχνίτες, και
τους εμπόρους. Βλέπουμε τώρα να παρουσιάζεται για πρώτη φορά μια τάξη, που δεν
παίρνει μέρος στην παραγωγή, και η τάξη αυτή, η εμπορική, θα προχωρήσει και
θα κυριαρχήσει τις δυό άλλες.
«Το ανώτερο στάδιο της
βαρβαρότητας μας παρουσιάζει ακόμη μεγαλύτερο καταμερισμό στην εργασία… με
συνέπεια να πληθαίνουν ολοένα τα αποτελέσματα από την εργασία που παράγει άμεσα
για την ανταλλαγή, και έτσι υψώνεται η ανταλλαγή… στο σημείο που γίνεται ζωτική
ανάγκη της κοινωνίας. Ο πολιτισμός στερεώνει και ενισχύει όλους αυτούς τους
δημιουργημένους κιόλας καταμερισμούς της εργασίας, ιδιαίτερα με το δυνάμωμα που
κάνει ανάμεσα στην πόλη και στο χωριό… και προσθέτει τον ιδιαίτερο δικό του,
και με βασική τεράστια σημασία, τρίτο καταμερισμό στην εργασία. Γεννάει λοιπόν
μια τάξη που δεν ασχολείται πια με την παραγωγή, που καταγίνεται, μονάχα με την
ανταλλαγή: τους εμπόρους
Η τάξη τούτη γίνεται ο
διάμεσος ανάμεσα σε δυό παραγωγούς. Με το πρόσχημα .. να γίνει έτσι η πιο
χρήσιμη τάξη της κοινωνίας,… αποχτάει γρήγορα τεράστιο πλούτο και παράλληλα
ανάλογη κοινωνική επιρροή… είναι προορισμένη να κυριαρχεί ολοένα και
περισσότερο την παραγωγή, ώσπου, στο τέλος φέρνει κι αυτή στο φως το δικό της
ιδιαίτερο «προϊόν» - τις περιοδικές εμπορικές κρίσεις»[18]
Βλέπουμε λοιπόν τους κρίκους της αλυσίδας, που ξεκινάει από τον πρωτόγονο κομμουνισμό [από το
πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα] και μας οδηγεί στον κεφαλαιοκρατισμό.
1. Πρωτόγονος κομμουνισμός
2. Ξεχωρίζουν οι ποιμενικές φυλές από τις άγριες – πρώτος
καταμερισμός στην εργασία – δουλοχτήτες δούλοι.
3. Ξεχωρίζουν οι βιοτέχνες από τους γεωργούς – δεύτερος
καταμερισμός στην εργασία.
4. Γεννιέται η τάξη των εμπόρων – τρίτος καταμερισμός στην
εργασία.
5. Η τάξη αυτή γεννάει τις περιοδικές εμπορικές κρίσεις –
κεφαλαιοκρατισμός.
Ξέρουμε τώρα, πως γεννήθηκαν οι κοινωνικές τάξεις. Μένει
ακόμη να εξετάσουμε:
5. Ποιο είναι
εκείνο, που καθορίζει τους οικονομικούς όρους
Και πρώτα-πρώτα είναι ανάγκη να ρίξουμε μια παραπολύ γοργή
ματιά και ν’ ανασκοπήσουμε τα διάφορα προηγούμενα κοινωνικά συστήματα.
Λείπουν τα στοιχεία για να μελετήσουμε λεπτομερειακά την
ιστορία των περασμένων κοινωνιών, που έζησαν δηλαδή πριν από την αρχαία εποχή.
Ξέρουμε όμως, για να φέρω ένα παράδειγμα, πως στην αρχαία Ελλάδα υπάρχουν οι
δυό πρώτες κοινωνικές τάξεις –δουλοχτήτες και δούλοι – και πως η τρίτη τάξη –οι
έμποροι – είχε κιόλας αρχίσει να
αναπτύσσεται. Έπειτα, στο Μεσαίωνα, η φεουδαρχική κοινωνία, με τους
φεουδάρχες και τους δουλοπάροικους, επιτρέπει στους εμπόρους ν’ αποχτούν ολοένα
και μεγαλύτερη επιρροή. Συγκεντρώνονται γύρω από τους πύργους, μέσα στην καρδιά
του bourg –έτσι βγήκε
και το όνομα «μπουρζοάδες»[19] . Από
το άλλο μέρος στο Μεσαίωνα, πριν ν’ αρχίσει η καπιταλιστική παραγωγή, υπάρχει
μόνο η μικρή παραγωγή, που πρώτη προϋπόθεσή της ήταν, ο παραγωγός να είναι
ιδιοχτήτης στα εργαλεία της δουλειάς του. Τα μέσα λοιπόν της παραγωγής[20] ανήκουν
στο άτομο, και είναι προσαρμοσμένα στην ατομική χρήση. Γι αυτό ήσαν (πενιχρά)
μικρά, λιγοστά, περιορισμένα. Να
συγκεντρώσει και να πλουτίσει τα μέσα αυτά της παραγωγής να τα μεταμορφώσει,
ώστε να γίνουν οι ισχυροί μοχλοί στη σύγχρονη παραγωγή, αυτός ήταν ο ιστορικός
ρόλος της καπιταλιστικής παραγωγής και της αστικής τάξης.
«Από το 15ο
αιώνα και εδώθε, η αστική τάξη πραγματοποίησε το έργο τούτο αφού πέρασε από τις
τρεις ιστορικές φάσεις: την απλή συντεχνιακή εργασία, την
εργαστηριακή παραγωγή (manufacture) και τη μεγάλη
βιομηχανία… Άμα αποσπάσουμε τα μέσα τούτα της παραγωγής, από την απομόνωσή
τους, άμα τα συγκεντρώσουμε… αλλάζουμε την ίδια τη φύση τους και από
ατομικά που ήσαν γίνονται κοινωνικά»[21]
Βλέπουμε λοιπόν, πως, παράλληλα με την εξέλιξη που βάδισαν
οι κοινωνικές τάξεις- δουλοχτήτες και δούλοι, φεουδάρχες και δουλοπάροικοι –
εξελίσσονται και οι όροι για την παραγωγή, για την κυκλοφορία και την κατανομή
του πλούτου, οι οικονομικοί δηλαδή όροι,
και πως η οικονομική αυτή εξέλιξη ακολουθεί βήμα-βήμα και παράλληλα την
εξέλιξη, που βάδισε ο τρόπος της παραγωγής.
6. Οι τρόποι της
παραγωγής
Ο τρόπος της παραγωγής, δηλαδή τα εργαλεία, τα όργανα, τα
μηχανήματα, η κατάστασή τους, η χρησιμοποίησή τους, οι μέθοδες στην εργασία, με
δυό λόγια η τεχνική, αυτό είναι εκείνο που καθορίζει τους οικονομικούς όρους.
«Αν, πρωτύτερα, η δύναμη ενός ατόμου, ή το πολύ μιάς
οικογένειας ήταν αρκετή για να κάνει να δουλέψουν τα τοτινά απομονωμένα μέσα
παραγωγής, τώρα χρειαζόταν ολόκληρο τάγμα εργάτες για να βάλει σε κίνηση τα
συγκεντρωμένα τούτα μέσα παραγωγής. Ο ατμός και οι μηχανές συμπλήρωσαν κι
αποτελείωσαν τη μεταμόρφωση τούτη…. Το ατομικό εργαστήρι το αντικατάστησε το
εργοστάσιο, που απαιτεί να συνεργάζονται εκατοντάδες και χιλιάδες εργάτες. Η
παραγωγή μεταμορφώθηκε. Ενώ πριν ήταν μια σειρά ατομικές πράξεις τώρα έγινε μια
σειρά κοινωνικές ομαδικές ενέργειες»[22]
Βλέπουμε πως η εξέλιξη, που πήρε ο τρόπος της παραγωγής
μεταμόρφωσε ολοκληρωτικά τις παραγωγικές δυνάμεις[23].
Όμως, ενώ τα όργανα, τα εργαλεία της δουλειάς έγιναν ομαδικά, το σύστημα της
ιδιοχτησίας έμεινε ατομικό! Οι μηχανές, ενώ δεν μπορούν να λειτουργήσουν
παρά μόνον άμα κινητοποιηθεί και μπει στη δουλειά μια ομάδα εργάτες, έμειναν
όμως ιδιοχτησία ενός μονάχα ανθρώπου. Έτσι βλέπουμε πως
«οι παραγωγικές δυνάμεις
αναγκάζουν ν’ αναγνωριστεί στην πράξη ο πραγματικός χαραχτήρας τους. ν’
αναγνωριστεί πως είναι κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις… και επιβάλλουν να
κοινωνικοποιηθούν σε μεγάλες ποσότητες μέσα παραγωγής. Η κοινωνικοποίηση τούτη
εμφανίζεται με τη μορφή των ανωνύμων εταιρειών…. Μα και η μορφή τούτη γίνεται
κι αυτή ανέπαρκη… Το Κράτος πρέπει να πάρει στα χέρια του τις παραγωγικές αυτές
δυνάμεις και να τις διευθύνει….. η αστική τάξη έγινε πια περιττή. Όλα τα
κοινωνικά λειτουργήματα των καπιταλιστών τα εκτελούν …. μιστωτοί υπάλληλοι»[24]
Έτσι παρουσιάζονται μπροστά στα μάτια μας οι αντιφάσεις,
που κλείνει μέσα του το κεφαλαιοκρατικό σύστημα:
«Από τη μια μεριά
τελειοποιείται η μηχανοποίηση της παραγωγής. Η τελειοποίηση γίνεται
υποχρεωτικά…. με το συναγωνισμό και ισοδυναμεί με ολοένα μεγαλύτερο πέταμα
εργατών έξω από τη δουλειά. Από την άλλη μεριά επίσης υποχρεωτικά απλώνεται
απεριόριστα η παραγωγή. Από τις δυό λοιπόν μεριές αναπτύσσονται πρωτάκουστα οι
παραγωγικές δυνάμεις, υπερπλεονάζει η προσφορά μπροστά στη ζήτηση, έχουμε
υπερπαραγωγικές κρίσεις…. έτσι φτάνουμε σε υπεραφθονία στην παραγωγή… και σε
υπερπλεονασμό σε εργάτες χωρίς δουλειά, χωρίς τα μέσα για τη συντήρησή τους»[25]
Ολοφάνερη λοιπόν η αντίφαση ανάμεσα στην εργασία από το ένα
μέρος, που έγινε ομαδική, κοινωνική, και στην ιδιοχτησία από το άλλο μέρος, που
έμεινε ατομική. Έχει δίκιο ο Μαρξ που μας λέει:
«Ενώ οι σχέσεις αυτές
ήσαν μορφές, στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, κατάντησαν τώρα να γίνουν
εμπόδια. Ανοίγεται λοιπόν τότε η περίοδος για την κοινωνική επανάσταση»[26]
7. Παρατηρήσεις
Πριν να κλείσουμε το κεφάλαιο τούτο, θεωρώ απαραίτητες
μερικές παρατηρήσεις, για να υπογραμμίσουμε, πως ξαναβρήκαμε, στη μελέτη μας
τούτη για τον ιστορικό υλισμό, όλα τα χαραχτηριστικά και όλους τους νόμους της
διαλεχτικής που εξετάσαμε στα τέσσερα προηγούμενα κεφάλαια.
Ρίξαμε μια πολύ γοργή ματιά στην πορεία της ιστορίας, που
βάδισαν τα κοινωνικά συστήματα, οι κοινωνικές τάξεις, και ο τρόπος παραγωγής.
Είδαμε πραγματικά σε πόσο μεγάλη εξάρτηση βρίσκεται το κάθε μέρος της μελέτης
τούτης απ’ όλα τα άλλα. Διαπιστώσαμε πως η ιστορία αυτή είναι γεμάτη ουσιαστική
κίνηση, και ακόμη πως οι αλλαγές, που γίνονται σε κάθε στάδιο της εξέλιξης στα
κοινωνικά συστήματα, γεννιούνται από εσωτερική πάλη, από την πάλη, που κάνουν
αναμεταξύ τους τα στοιχεία για τη διατήρησή τους και τα στοιχεία για την
πρόοδο, με κατάληγμα να γκρεμίζεται κάθε κοινωνικό σύστημα, και να γεννιέται
στη θέση του ένα καινούργιο. Είδαμε ακόμη πως το κάθε κοινωνικό σύστημα έχει το
δικό του χαραχτήρα, τη δική του διάρθρωση
πολύ διαφορετική από τη διάρθρωση που είχε το προηγούμενό του. Οι ριζικές αυτές
μεταμορφώσεις πραγματοποιούνται, αφού πρώτα συσσωρευθούν περιστατικά, που, ενώ
αυτά καθαυτά φαίνονται ασήμαντα, όμως σε
μια ορισμένη στιγμή, δημιουργούν με τη συσσώρευσή τους μια τέτοια πραγματική
κατάσταση που προκαλεί απότομη, βίαιη, επαναστατική αλλαγή.
Ξαναβρήκαμε λοιπόν τα χαραχτηριστικά και τους μεγάλους γενικούς
νόμους της διαλεχτικής. Ξαναβρήκαμε δηλαδή:
Την αλληλοεξάρτηση
Τη διαλεχτική κίνηση
Τον αυτοδυναμισμό
Την αντίφαση
Την αλληλεπίδραση
Την εξέλιξη με άλματα- μετατροπή της ποσότητας σε ποιότητα.
Για Διάβασμα
ΕΝΓΚΕΛΣ: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής
ιδιοχτησίας και του Κράτους» Έκδοση Costes 1936
ΕΝΓΚΕΛΣ: «Ουτοπικός σοσιαλισμός και επιστημονικός
σοσιαλισμός» Editions Sociales
Για τον έλεγχο – ερωτήσεις
Κεφάλαιο XIV
1. Πως εξηγούν την ιστορία οι ιδεαλιστές.
2. Τι είναι ο ιστορικός υλισμός;
3. Ποια θέση έπαιρναν οι υλιστές στο 18ο αιώνα
για την ερμηνεία της ιστορίας; Δείξτε γιατί δεν ήταν ικανοποιητική.
Κεφάλαιο XV
1. Πως γεννήθηκαν οι κοινωνικές τάξεις;
2. Ποιες είναι οι κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας;
Θέμα για γραφτή εργασία
Πως εφαρμόζει ο μαρξισμός – ο ιστορικός υλισμός- τη
διαλεχτική στην ιστορία.
ΜΕΡΟΣ ΕΧΤΟ
Ο ΔΙΑΛΕΧΤΙΚΟΣ
ΥΛΙΣΜΟΣ και ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ XVII
ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ
ΔΙΑΛΕΧΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΣΤΙΣ ΙΔΕΟΛΟΓΊΕΣ
1. Ο μαρξισμός δίνει ξεχωριστή σημασία στις ιδεολογίες
2. Τι είναι ιδεολογία, ιδεολογικοί παράγοντες και
ιδεολογικές μορφές.
3. Οικονομική διάρθρωση και ιδεολογική διάρθρωση
4. Σωστή, αληθινή συνείδηση και ψευτισμένη συνείδηση.
5. Δράση- αντίδραση και αλληλεπίδραση
6. Μέθοδος για διαλεχτική ανάλυση.
7.Αναγκαία η ιδεολογική πάλη.
8, Συμπέρασμα.
|
1. Ο μαρξισμός
δίνει ξεχωριστή σημασία στις ιδεολογίες
Συνηθίσαμε πια ν’ ακούμε να λένε, πως ο μαρξισμός είναι μια
υλιστική φιλοσοφία, που αρνιέται το ρόλο, που παίζουν οι ιδέες στην ιστορία,
που αρνιέται λοιπόν τη σημασία του ιδεολογικού παράγοντα. Ο μαρξισμός, λένε,
αναγνωρίζει και εκτιμάει μονάχα τη μεγάλη επίδραση του οικονομικού παράγοντα.
ΛΑΘΟΣ, ΜΕΓΑΛΟ ΛΑΘΟΣ. Ο μαρξισμός δεν αρνιέται, κάθε άλλο,
το σπουδαίο ρόλο, που παίζουν στη ζωή οι ιδέες, η τέχνη, το πνεύμα. Αντίθετα
δίνει ξεχωριστή σημασία στις ιδεολογικές τούτες μορφές. Απαραίτητο λοιπόν – και
έτσι θα κλείσουμε τα μαθήματά μας για τις βασικές αρχές του μαρξισμού-
απαραίτητο να εξετάσουμε πως εφαρμόζεται η μέθοδος του διαλεχτικού υλισμού στις
ιδεολογίες. Θα ιδούμε τότε, ποιο ρόλο παίζουν οι ιδεολογίες στην ιστορία, ποια
επίδραση εξασκεί ο ιδεολογικός παράγοντας και ακόμη θα ιδούμε τι είναι ιδεολογική
μορφή.
Το μέρος τούτο του μαρξισμού, που θα καταπιαστούμε τώρα να
εξετάσουμε, είναι το λιγότερο γνωστό και το περισσότερο παρεξηγημένο σημείο της
φιλοσοφίας τούτης. Η αιτία είναι, το ό,τι για πολύ καιρό μελετούσαν προπάντων την πολιτική οικονομία,
και μιλούσαν γι αυτό προπάντων το τμήμα του μαρξισμού, για την πολιτική
οικονομία, αυτήν πραγματευόντουσαν, και
αυτή ήθελαν να κάνουν πλατιά γνωστή. Όμως με τον τρόπο τούτο δεν αποσπούσαν
αυθαίρετα το τμήμα αυτό μόνο από το σύνολο –
ένα «ολοκληρωμένο» σύνολο είναι ο μαρξισμός – το αποσπούσαν ακόμη και
από την ίδια την βάση του. Γιατί εκείνο που άνοιξε το δρόμο να γίνει αληθινή
επιστήμη η πολιτική οικονομία, είναι ο ιστορικός υλισμός, που όπως
είδαμε, είναι η εφαρμογή του διαλεχτικού υλισμού στην ιστορία της ανθρώπινης
κοινωνίας.
Σημειώνουμε, έτσι στα πεταχτά, πως ο τρόπος αυτός, που
ακολουθήθηκε στη μελέτη της πολιτικής οικονομίας, πηγάζει από τη μεταφυσική
μέθοδο. Τη γνωρίσαμε τη μέθοδο τούτη και ξέουμε πόσο δυσκολευόμαστε να την
ξεφορτωθούμε απ πάνω μας. Ας το επαναλάβουμε άλλη μια φορά: Όσο απομονώνουμε τα
πράματα, όσο μελετούμε μονόπλευρα, τόσο θα κάνουμε λάθη.
Παρεξηγήθηκε λοιπόν ο μαρξισμός. Το κακό παρουσίασμά του
χρωστιέται στο ότι δεν ερμήνεψαν σωστά και δεν τόνισαν, με όση επιμονή
χρειαζόταν, το ρόλο που παίζουν οι ιδεολογίες στην ιστορία και τη ζωή. Χώρισαν
τις ιδεολογίες από το μαρξισμό. Μ’ αυτόν όμως τον τρόπο χώρισαν το μαρξισμό από
το διαλεχτικό υλισμό, δηλαδή από τον ίδιο τον εαυτό του.
Και είναι μεγάλη η χαρά και η ευτυχία μας, που εδώ και λίγα
χρόνια, χάρη στο Εργατικό Πανεπιστήμιο στο Παρίσι, που καθοδήγησε πολλές
χιλιάδες μαθητές του να γνωρίσουν το μαρξισμό, και ακόμη χάρη στους διανοητές
συντρόφους μας, που τόσο πολύ βοήθησαν στο έργο τούτο με τα βιβλία και τις
εργασίες τους, βλέπουμε, πως ο μαρξισμός ξαναπήρε την αληθινή του μορφή και
ξαναπόχτησε τη θέση, που δικαιούται.
2. Τι είναι
«ιδεολογία» - ιδεολογικοί παράγοντες και ιδεολογικές μορφές;
Αφιερώσαμε το τελευταίο τούτο κεφάλαιο, στο ρόλο που
παίζουν οι ιδεολογίες. Θ’ αρχίσουμε τη μελέτη μας, αφού πρώτα αναλύσουμε δυό
τρεις όρους, και δώσουμε τον ορισμό τους.
Τι είναι ιδεολογία;
Άμα ακούμε τη λέξη «ιδεολογία», το πρώτο που έρχεται στο μυαλό μας είναι η λέξη
«ιδέα». Και πραγματικά ιδεολογία είναι ένα σύνολο από ιδέες, μια θεωρία, ένα
σύστημα[27].Κάποτε
μάλιστα άμα λέμε ιδεολογία εννοούμε κάτι πιο απλό, μια κάποια νοοτροπία μας.
Ο μαρξισμός π.χ. είναι μια ιδεολογία. Είναι ένα
ολοκληρωμένο σύνολο από ιδέες, και μας δίνει
τη μέθοδο να λύνουμε όλα τα προβλήματα. Δημοκρατική ιδεολογία είναι το
σύνολο από ιδέες που επικρατούν στο μυαλό ενός δημοκράτη.
Μα η ιδεολογία δεν είναι ένα σύνολο μονάχα από σκέτες,
καθαρές ιδέες. Θα ήταν λάθος να
υποθέσουμε, πως οι ιδέες αυτές είναι αποχωρισμένες από κάθε συναίστημα. Μια
τέτοια αντίληψη είναι καθαρά μεταφυσική αντίληψη. Αντίθετα κάθε ιδεολογία
κλείνει αναγκαστικά μέσα της και συναιστήματα, συμπάθειες, αντιπάθειες,
ελπίδες, φόβους κ.τ.λ. Στην προλεταριακή ιδεολογία βρίσκουμε, βέβαια, τα
ιδεολογικά στοιχεία για τον ταξικό αγώνα. βρίσκουμε όμως ακόμη μέσα της και
συναιστήματα αλληλεγγύης για όσους εκμεταλλεύεται το κεφαλαιοκρατικό σύστημα,
για τους «κατατρεγμένους», βρίσκουμε ακόμη και επαναστατικά συναιστήματα,
ενθουσιασμό κ.τ.λ. Όλα αυτά μαζί – ιδέες και συναιστήματα- αποτελούν την
ιδεολογία.
Ας ιδούμε τώρα τι θα ειπεί ιδεολογικός παράγοντας.
Ιδεολογικός παράγοντας είναι η ίδια η ιδεολογία, άμα την αντικρίζουμε σαν αιτία, σα μια δύναμη που επενεργεί ικανή να εξασκήσει επίδραση, και γι αυτό μιλάμε για την επενέργεια
του ιδεολογικού παράγοντα. Η θρησκεία π.χ. είναι μια ιδεολογία, είναι όμως
και ένα ιδεολογικός παράγοντας, που πρέπει να τον καλολογαριάζουμε. Γιατί
κλείνουν μέσα τους ηθική δύναμη, που εξακολουθεί ακόμη να επενεργεί σημαντικά.
Και τι εννοούμε, άμα λέμε ιδεολογική μορφή; Εννοούμε
ένα σύνολο από ορισμένες ξεχωριστές ιδέες, μια ξεχωριστή λοιπόν ιδεολογία σε
ένα ειδικό τομέα. Η θρησκεία, η ηθική είναι ιδεολογικές μορφές, το ίδιο και η
επιστήμη, η φιλοσοφία, η λογοτεχνία, η τέχνη, η ποίηση.
Και τώρα, αν θέλουμε να εξετάσουμε το ρόλο, που παίζουν
γενικά η ιδεολογία στην ιστορική της πορεία και όλες οι μορφές της ιδιαίτερα,
επιβάλλεται να μη χωρίσουμε την ιδεολογία από την ιστορία, από τη ζωή δηλαδή
της κοινωνίας. Το σωστό είναι να ξεκινήσουμε στη μελέτη μας από την κοινωνία,
και να τοποθετήσουμε μέσα στην κοινωνία το ρόλο που παίζουν η ιδεολογία, οι
παράγοντές της και οι μορφές της.
3. Οικονομική
διάρθρωση και ιδεολογική διάρθρωση
Είδαμε στη μελέτη μας για τον ιστορικό υλισμό[28] πως την
ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας την εξηγεί η ακόλουθη αλυσίδα: Οι άνθρωποι
κάνουν τη ιστορία με τη δράση τους. Τη δράση τους την καθορίζει η θέλησή τους.
Η θέλησή τους εκφράζει τις ιδέες τους, και αυτές την καθορίζουν. Είδαμε ακόμη,
πως εκείνο που εξηγεί τις ιδέες, που έχουν στο κεφάλι τους οι άνθρωποι, την
ιδεολογία τους δηλαδή, είναι ο κοινωνικός περίγυρος, όπου μέσα παλαίουν οι
κοινωνικές τάξεις. Μα τις κοινωνικές τάξεις, είδαμε, τις καθορίζει κι αυτές ο
οικονομικός παράγοντας, μ’ άλλα λόγια, σε τελευταία ανάλυση, ο τρόπος της
παραγωγής[29].
Είδαμε ακόμη[30] πως
ανάμεσα στον ιδεολογικό και τον κοινωνικό παράγοντα βρίσκεται ο πολιτικός
παράγοντας. Ο πολιτικός παράγοντας, είπαμε, που φανερώνεται μέσα στον
ιδεολογικό αγώνα, εκφράζει την κοινωνική πάλη.
Άμα λοιπόν εξετάσουμε τη διάρθρωση της κοινωνίας με το φως
του ιστορικού υλισμού βλέπουμε: Σε τι φάση βρίσκεται η οικονομική διάθρωση. Από
πάνω της η κοινωνική διάρθρωση. Επάνω της στηρίζεται η πολιτική διάρθρωση. Και
τελευταία παραπάνω η ιδεολογική διάρθρωση.
Βλέπουμε λοιπόν, πως η ιδεολογική διάθρωση για τους υλιστές
είναι το τέρμα όπου καταλήγει το κοινωνικό οικοδόμημα, η κορυφή του. Αντίθετα
για τους ιδεαλιστές είναι η βάση.
«Μέσα στην κοινωνική
παραγωγή για την ύπαρξή τους δημιουργούνται ανάμεσα στους ανθρώπους
καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέλησή τους σχέσεις, οι παραγωγικές
σχέσεις[31].
Οι παραγωγικές σχέσεις ανταποκρίνονται στον ορισμένο βαθμό, όπου έχει φτάσει
κάθε φορά η ανάπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνάμεων. Οι παραγωγικές αυτές
σχέσεις στο σύνολό τους συγκροτούν την οικονομική διάρθρωση της κοινωνίας. Αυτή
είναι η πραγματική βάση, όπου επάνω υψώνεται κάθε φορά το νομικό και πολιτικό
εποικοδόμημα, και σ’ αυτήν ανταποκρίνονται οι καθορισμένες μορφές της
κοινωνικής συνείδησης, οι ιδεολογικές δηλαδή μορφές. Ο τρόπος που παράγονται τα
υλικά αγαθά για τη ζωή, προσδιορίζει την πορεία, που βαδίζει η κοινωνική,
πολιτική και πνευματική γενικά ζωή»[32]
Ώστε, όπως βλέπουμε, η οικονομική διάρθρωση είναι στη βάση
της κοινωνίας, είναι όπως συχνά λένε, το υπόστρωμά της. Ενώ η ιδεολογία.
με όλες τις μορφές της, τη θρησκεία, την
επιστήμη, την ποίηση, την τέχνη, τη λογοτεχνία, συγκροτεί το εποικοδόμημα[33]
- την κορυφή του κοινωνικού συστήματος.
Ξέρουμε – η υλιστική θεωρία το αποδείχνει[34]- πως οι
ιδέες είναι η αντανάκλαση μέσα στο μυαλό
μας από τα πράγματα. Ξέρουμε ακόμη [35] πως το
«κοινωνικό είναι» είναι εκείνο που καθορίζει τη συνείδηση. Βγάζουμε λοιπόν το
συμπέρασμα, πως το εποικοδόμημα καθορίζεται από το υπόστρωμα, είναι η
αντανάκλασή του. Να ένα παράδειγμα, που μας δίνει ο Ένγκελς. Το αποδείχνει
ολοφάνερα.
«Ο καλβινισμός
ταίριαζε στους πιο τολμηρούς εκπροσώπους της αστικής τάξης την εποχή εκείνη. Η
διδασκαλία του για το προκαθορισμένο (πεπρωμένο) σχέδιο του Θεού ( de la predestination) είναι η θρησκευτική
έκφραση του ότι η επιτυχία ή η αποτυχία στον εμπορικό ανταγωνισμό εξαρτιέται
όχι από τη δραστηριότητα ή από την επιτηδειότητα του ανθρώπου, παρά από
περιστατικά, που καμιά δύναμη δεν έχει επάνω τους ο άνθρωπος. Δεν πρόκειται να τα βγάλει πέρα
με τη θέλησή του ή με τη δράση του. Τον εξουσιάζουν ανώτερες και άγνωστες
οικονομικές δυνάμεις. Και ήταν τούτο ειδικά αληθινό σε μια εποχή οικονομικής
επανάστασης. Όλοι οι παλιοί εμπορικοί δρόμοι και όλα τα παλιά εμπορικά κέντρα
είχαν τότε αντικατασταθεί με καινούργιους δρόμους και καινούργια εμπορικά
κέντρα. Οι Ινδίες και η Αμερική άνοιγαν τις πόρτες τους στον κόσμο. Τα πιο ιερά
άρθρα του οικονομικού «πιστεύω» - η αξία
του χρυσαφιού και του ασημιού – άρχισαν να κλονίζονται και να γκρεμίζονται»[36]
Και πραγματικά, τι γίνεται στην οικονομική ζωή, στο
εμπόριο; Σκληρός ο ανταγωνισμός. Υπάρχουν νικητές και ηττημένοι. Οι έμποροι, οι
αστοί τον ζούσαν κάθε μέρα τον ανταγωνισμό τούτο και έβλεπαν, πως πολύ συχνά οι
πιο ικανοί, οι πιο καταφερτζήδες, οι πιο έξυπνοι την πάθαιναν, από κάποια
εμπορική κρίση που ξεσπούσε και τους τσάκιζε. Η εμπορική αυτή κρίση τούς είναι
κάτι που δεν μπορούν να το προβλέψουν, τους φαίνεται μοιραία. Έβλεπαν όμως ακόμη,
πως κάποτε οι λιγότερο έξυπνοι, οι λιγότερο πονηροί ξεπερνούσαν, χωρίς λόγο ,
την κρίση. Και η ιδέα τούτη μεταφέρθηκε μέσα στην προτεστάντικη θρησκεία. Η
διαπίστωση λοιπόν τούτη, πως οι μικροί τα βγάζουν πέρα από τύχη, είναι εκείνη
που γέννησε την ιδέα για το πεπρωμένο, την ιδέα δηλαδή πως οι άνθρωποι
αδύνατο ν’ αποφύγουν τη μοίρα τους, που από ανέκαθεν έχει οριστικά προσδιορίσει
ο Θεός.
Στο παράδειγμα τούτο, που μας δείχνει την αντανάκλαση που
έχουν οι οικονομικοί όροι, βλέπουμε, καθαρά με ποιο τρόπο το υπόστρωμα
αντανακλάει το εποικοδόμημα και το καθορίζει.
Ας πάρουμε και ένα άλλο παράδειγμα. Ας πάρουμε τη νοοτροπία
δύο εργατών, που δεν είναι συντικαλισμένοι, που δεν είναι δηλαδή εξελιγμένοι
πολιτικά. Ο ένας δουλευτής σε ένα πολύ μεγάλο εργοστάσιο, όπου η εργασία είναι
ορθολογισμένη. Ο δεύτερος δουλεύει στο εργαστήρι ενός μικρού βιοτέχνη. Είναι
βέβαιο, πως θα έχουν διαφορετική αντίληψη ο καθένας τους για τον εργοδότη. Για
τον πρώτο ο εργοδότης είναι ο σκληρός εκμεταλλευτής, χαραχτηριστικό γνώρισμα του κεφαλαιοκρατισμού. Για το δεύτερο εργάτη ο
εργοδότης είναι κι αυτός ένας δουλευτής, με κάποια οικονομική άνεση βέβαια,
δουλευτής όμως και όχι τύραννος. Ολοφάνερο λοιπόν, πως η γνώμη που μόρφωσαν για
τον εργοδότη οι δυό εργάτες είναι αντανάκλαση από τις συνθήκες της δουλειάς
τους.
Το παράδειγμα τούτο έχει ιδιαίτερη σημασία, και, για να
ξεκαθαρίσουμε καλύτερα τα πράματα είναι ανάγκη να κάνουμε μερικές παρατηρήσεις.
4. Σωστή, αληθινή
συνείδηση και ψευτισμένη συνείδηση
Είπαμε παραπάνω πως οι ιδεολογίες είναι η αντανάκλαση από
τις υλικές συνθήκες της κοινωνίας, και πως το «κοινωνικό είναι» είναι εκείνο
που καθορίζει την κοινωνική συνείδηση. Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να βγάλει το
συμπέρασμα, πως κάθε προλετάριος δεν μπορεί παρά αυτόματα να έχει
προλεταριακή ιδεολογία. Ένα τέτοιο όμως συμπέρασμα δεν ανταποκρίνεται στην
πραγματικότητα, αφού υπάρχουν, όπως βλέπουμε, εργάτες, που δεν έχουν εργατική
συνείδηση.
Ανάγκη λοιπόν να βάλουμε τα πράματα στη θέση τους και να
κάνουμε τούτον τον ξεχωρισμό: Οι άνθρωποι ζουν βέβαια μέσα σε καθορισμένες
συνθήκες, μπορεί όμως η συνείδηση, που έχουν για τις συνθήκες αυτές, να μην
ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, μπορεί λοιπόν να έχουν «ψευτισμένη
συνείδηση», όπως την ονομάζει ο Ένγκελς.
Παράδειγμα: Μερικοί εργάτες επηρεάζονται από τη συντεχνιακή
θεωρία (doctrine democratisme).
Η θεωρία όμως αυτή είναι πισωγύρισμα στο Μεσαίωνα και τη χειροτεχνία. Στην
περίπτωση λοιπόν τούτη, οι εργάτες αυτοί έχουν συνείδηση για την εργατική
εξαθλίωση, η συνείδηση όμως που έχουν δεν είναι σωστή, αληθινή. Η ιδεολογία
τους είναι βέβαια αντανάκλαση από τους υλικούς όρους της κοινωνικής ζωής, όμως
η αντανάκλαση αυτή δεν είναι σωστή, δεν είναι πιστή.
Στη συνείδηση των ανθρώπων η αντανάκλαση παραπολύ συχνά
είναι «στραβή και ανάποδη». Άμα διαπιστώνουμε και συνειδητοποιούμε την
εξαθλίωση, η διαπίστωσή μας είναι βέβαια αντανάκλαση από τις κοινωνικές
συνθήκες, όμως η αντανάκλαση τούτη ψευτίζεται, τη στιγμή που σκεπτόμαστε πως το
πισωγύρισμα στο Μεσαίωνα θα μας δώσει τη λύση για το πρόβλημα. Βλέπουμε λοιπόν
μπροστά μας μια συνείδηση μισό αληθινή, μισό σωστή, και μισό ψευτισμένη.
Το ίδιο και η συνείδηση του βασιλόφρονα εργάτη είναι
ταυτόχρονα σωστή και ψευτισμένη. Σωστή, αληθινή, επειδή ποθεί να ξεριζωθεί η
εξαθλίωση που διαπιστώνει. Μα ψευτισμένη, επειδή φρονεί, πως αυτό μπορεί να το
κάνει ένας βασιλιάς. Και ίσα-ίσα, επειδή σκέφτηκε άσχημα, επειδή διάλεξε άσχημα
την ιδεολογία του, ο εργάτης αυτός μπορεί να γίνει ταξικός εχτρός μας, ενώ
πραγματικά ανήκει στη δική μας κοινωνική τάξη. Ώστε το να έχει κανείς
ψευτισμένη συνείδηση, θα ειπεί ή πως γελάστηκε ο ίδιος ή πως τον γέλασαν για την πραγματική κοινωνική του θέση.
Καταλήγουμε λοιπόν, πως η ιδεολογία είναι η αντανάκλαση από
τους υλικούς όρους της ζωής, όμως η αντανάκλαση αυτή δεν είναι μοιραία , δεν είναι αυτόματα
σωστή.
Δεν πρέπει άλλωστε να λησμονάμε, - το διαπιστώνουμε κάθε
μέρα – πως οι κυρίαρχες τάξεις κάνουν ότι μπορούν για να ψευτίσουν τη συνείδησή
μας, χρησιμοποιούν όλα τα μέσα για να αναπτύξουν την επίδραση της δικής τους
ιδεολογίας επάνω στις τάξεις, που εκμεταλλεύονται. Τα πρώτα στοιχεία που
παίρνουμε για να μορφώσουμε μια κάποια αντίληψη για τη ζωή, η διαπαιδαγώγησή
μας, η παιδεία μας ψευτίζουν τη συνείδησή μας. Οι δεσμοί, και οι συμπάθειές μας
μέσα στη ζωή, ένα κάποιο κατακάθι από τη χωριάτικη νοοτροπία σε μερικούς, στα
τρίσβαθά τους, η προπαγάντα, ο τύπος, το ραδιόφωνο, όλα αυτά ψευτίζουν κάποτε
τη συνείδησή μας.
Ώστε η δουλειά στον ιδεολογικό τομέα έχει λοιπόν για μας,
τους μαρξιστές, εξαιρετική σημασία. Χρέος μας να γκρεμίσουμε την ψευτισμένη
συνείδηση, για ν’ αποχτήσουμε σωστή και αληθινή συνείδηση. Μα για να μπορεί να
πραγματοποιηθεί η μεταμόρφωση αυτή, χρειάζεται δουλειά και δουλειά στον
ιδεολογικό τομέα.
Έχουν λοιπόν άδικο όσοι φρονούν και υποστηρίζουν πως ο
μαρξισμός είναι μια μοιρολατρική θεωρία. Αντίθετα, εμείς πιστεύουμε, ως οι
ιδεολογίες παίζουν πραγματικά σπουδαίο ρόλο μέσα στην κοινωνία, και γι αυτό
χρέος μας να σπουδάσουμε και να μάθουμε καλά τη μαρξιστική φιλοσοφία, για να
την κάνουμε όργανο και αποτελεσματικό όπλο στα χέρια μας.
5. Δράση –
αντίδραση, και αλληλεπίδραση
Τα παραδείγματα για την αληθινή και για την ψευτισμένη
συνείδηση, που τώρα δα αναλύσαμε, μας δείχνουν, πως δεν είναι σωστό να θέλουμε
πάντοτε να εξηγούμε τις ιδεολογίες μόνο με τον οικονομικό παράγοντα, και
να αρνιούμαστε, πως και οι ιδεολογίες, οι ιδέες, εξασκούν κι αυτές επίδραση.
Όποιος έτσι σκέπτεται, παρεξηγεί άσχημα το μαρξισμό[37]. Οι
ιδεολογίες εξηγούνται, βέβαια, σε τελευταία ανάλυση, με τον οικονομικό
παράγοντα και απ’ αυτόν, σε τελευταία ανάλυση, καθορίζονται, από το άλλο όμως
μέρος, έχουν κι αυτές τη δική τους, ξεχωριστή επίδραση[38].
«Σύμφωνα με την
υλιστική αντίληψη για την ιστορία, ο καθοριστικός παράγοντας στην ιστορία,
είναι, σε τελευταία ανάλυση, η παραγωγή και η αναπαραγωγή των υλικών αγαθών για τη ζωή. Και ο Μαρξ και εγώ
αυτό πάντα υποστηρίξαμε. Ποτέ δεν είπαμε τίποτε παραπάνω. Αν τώρα, μερικοί το
διαστρέβλωσαν ως το σημείο, να λένε, πως ο οικονομικός παράγοντας είναι ο
μόνος καθοριστικός, όλοι αυτοί παραμόρφωσαν την πρότασή μας και τη
μετέτρεψαν σε μια κούφια, αφηρημένη και παράλογη φράση. Η οικονομική κατάσταση
είναι η βάση, όμως τα διάφορα μέρη του εποικοδομήματος… εξασκούν κι αυτά τη
δική τους επίδραση επάνω στην πορεία των αγώνων μέσα στην ιστορία και σε πολλές
περιπτώσεις αυτά βαραίνουν περισσότερο και καθορίζουν τη μορφή. Υπάρχει
δράση και αντίδραση ανάμεσα σε όλους αυτούς του παράγοντες. Διάμεσα από την
αγκαλιά τους καταλήγει η οικονομική κίνηση ν’ ανοίξει τα δρόμο της[39]
σαν κάτι το αναπόφευχτο (αναγκαίο) διάμεσα από απέραντο πλήθος
συμπτωματικότητες»[40]
Βλέπουμε λοιπόν, πως ο οικονομικός παράγοντας είναι,
βέβαια, σε τελευταία ανάλυση, η αιτία, όμως πρέπει να έχουμε πάντα μέσα στο
μυαλό μας, πως δεν είναι η μοναδική αιτία. Γι αυτό πριν να πάμε να
ζητήσουμε τον οικονομικό παράγοντα χρέος μας να εξετάσουμε πρώτα το κάθε τι,
όλους τους άλλους παράγοντες.
Ο ιδεολογίες – το εποικοδόμημα – είναι, είπαμε, η
αντανάκλαση και το αποτέλεσμα από τους οικονομικούς όρους, όμως η αναμεταξύ
τους σχέση δεν είναι απλή και μονοκόμματη, γιατί διαπιστώνουμε, πως και οι
ιδεολογίες επενεργούν στους οικονομικούς όρους. Υπάρχει λοιπόν αλληλεπίδραση
ανάμεσα στην οικονομική διάρθρωση, στο υπόστρωμα και στο εποικοδόμημα[41]
Για να αποδείξουμε αυτό που είπαμε τώρα δα, ας πάρουμε για
παράδειγμα το λαϊκό ρέμα, που αναπτύχτηκε στη Γαλλία έπειτα από τις 6 του
Φλεβάρη του 1934. Αν θέλουμε να το
μελετήσουμε σωστά, πρέπει να το εξετάσουμε το λιγότερο από δυό απόψεις.
α!
Μερικοί δίνουν τούτη την ερμηνεία. Λένε: Η αιτία που γεννήθηκε και αναπτύχτηκε
το λαϊκό αυτό ρέμα είναι η οικονομική
κρίση. Η ερμηνεία τούτη είναι, βέβαια, υλιστική, είναι όμως μονόπλευρη.
Γιατί λογαριάζει μόνον ένα παράγοντα, τον οικονομικό, εδώ στο παράδειγμά μας:
την οικονομική κρίση.
β! Ο
συλλογισμός λοιπόν, που κάνουν, είναι σ’ ένα μεγάλο του μέρος, σωστός, με τον
όρο όμως να προστέσουμε για ερμηνευτικό
παράγοντα εκείνα που σκεπτόντουσαν οι άνθρωποι, μ’ άλλα λόγια την
ιδεολογία τους. Ε λοιπόν, στο λαϊκό κίνημα, που εξετάζουμε, οι άνθρωποι ήσαν
αντιφασίστες. Ο «αντιφασισμός τους» αυτός είναι ο ιδεολογικός παράγοντας. Κι αν
ο λαός, οι Γάλλοι είναι τότε αντιφασίστες, αυτό έγινε χάρη στη προπαγάντα, που
είχε για συνέπεια να ιδρυθεί το Λαϊκό Μέτωπο. Μα για να ήταν αποτελεσματική η
προπαγάντα αυτή, χρειαζόταν το κατάλληλο έδαφος, και εκείνο που μπόρεσαν αν
κάνουν στα 1936, δεν μπορούσε να γίνει στα 1932. Τέλος ξέρουμε πόσο το λαϊκό
αυτό κίνημα και η ιδεολογία του επηρέασαν με τη σειρά τους την οικονομία με τον
κοινωνικό αγώνα, που άνοιξαν.
Βλέπουμε λοιπόν στο παράδειγμά μας τούτο, πως η ιδεολογία
είναι αντανάκλαση από τις κοινωνικές συνθήκες, εξασκεί όμως κι αυτή ενεργητική
επίδραση και γίνεται κι αυτή με τη σειρά της μια από τις αιτίες για την
πορεία της κοινωνίας.
«Η πολιτική, νομική,
φιλοσοφική, θρησκευτική, καλλιτεχνική κ.τ.λ. εξέλιξη, βασίζεται επάνω στην
οικονομική εξέλιξη. Μα όλα αυτά επενεργούν κι αυτά το ένα επάνω στο άλλο, καθώς
επίσης και επάνω στην οικονομική βάση. Κι αυτό γίνεται όχι επειδή η οικονομική
διάρθρωση είναι η αιτία και αυτή μονάχα είναι ενεργητική, ενώ όλα τα άλλα δεν
έχουν παρά παθητική μόνο δράση. Αντίθετα υπάρχει δράση και αντίδραση
επάνω στην οικονομική βάση. Την τελευταία όμως λέξη τη λέει πάντοτε η
οικονομική αναγκαιότητα»[42]
Να ένα παράδειγμα που μας δίνει ο Ένγκελς:
«Η βάση όπου βασίζεται
το κληρονομικό δίκαιο,- με την προϋπόθεση πως είναι ισόμερο το στάδιο στην
εξέλιξη της οικογένειας- είναι οικονομική. Μολαταύτα, θα είναι δύσκολο ν’
αποδείξουμε πως η απόλυτη, π.χ. ελευθερία στην Αγγλία να κάνει κανείς τη
διαθήκη του όπως θέλει, και ο μεγάλος περιορισμός στη Γαλλία, που έχει μπει
στην ελευτερία αυτή, έχουν, σ’ όλες τους τις ιδιαιτερότητες, μονάχα οικονομικές
αιτίες. Όμως και τα δυό αυτά αντιεπενεργούν παραπολύ σημαντικά επάνω στην
οικονομική βάση, αφού επηρεάζουν τη διανομή της περιουσίας»[43]
Ας πάρουμε ένα άλλο πιο επίκαιρο παράδειγμα: Ας
ξαναπιάσουμε το ζήτημα της φορολογίας. Όλοι έχουμε τις ιδέες μας για τη
φορολογία. Οι πλούσιοι θέλουν να πληρώνουν όσο γίνεται λιγότερο φόρους, και γι
αυτό υποστηρίζουν θερμά την έμμεση φορολογία. Οι δουλευτές και οι μεσαίες
τάξεις, αντίθετα, θέλουν το φορολογικό σύστημα να βασίζεται στην άμεση και
προοδευτική φορολογία. Έτσι λοιπόν οι ιδέες που έχουμε για τη φορολογία – ο
ιδεολογικός τούτος παράγοντας – πηγάζουν από την τωρινή οικονομική διάρθρωση
στη χώρα μας, που δημιούργησε και διαμόρφωσε ο καπιταλισμός. Οι πλούσιοι θέλουν
να διατηρήσουν τα προνόμιά τους και αγωνίζονται να συγκρατήσουν το σημερινό
φορολογικό σύστημα, και να κατοχυρώσουν τους σχετικούς νόμους γι αυτό το σκοπό.
Οι νόμοι όμως τούτοι, που γεννιούνται από τις ιδέες αντιεπενεργούν με τη σειρά
τους στην οικονομική βάση. Νεκρώνουν, όπως ξέρουμε, το μικρό εμπόριο,
ξετινάζουν τους βιοτέχνες, και σπρώχνουν ορμητικά προς την καπιταλιστική
συσσώρευση[44]
Βλέπουμε λοιπόν, πως οι οικονομικοί όροι γεννούν τις ιδέες,
μα και οι ιδέες γεννούν κι αυτές με τη σειρά τους τροποποιήσεις μέσα στους
οικονομικούς όρους. Πάντα πρέπει να λογαριάζουμε την αλληλεπίδρασή τους
τούτη, και πάντα μ’ αυτόν τον τρόπο πρέπει να εξετάζουμε κάθε ιδεολογία, όποια
κιάν είναι. Και μόνο σε τελευταία ανάλυση, κάτω στη ρίζα, θα ιδούμε να νικούνε
πάντα οι οικονομικές αναγκαιότητες.
Ξέρουμε, πως οι συγγραφείς και οι διανοητές είναι εκείνοι
που έχουν την αποστολή, να προπαγαντίζουν και να διαδίδουν , αν όχι να
υπερασπίζουν, τις ιδεολογίες. Οι στοχασμοί τους, τα έργα τους και τα
δημοσιεύματά τους δε φέρνουν πάντοτε πολύ καθαρή την ιδεολογική τους σφραγίδα. Πραγματικά
όμως ακόμη και στα δημοσιεύματα εκείνα, που παρουσιάζονται σαν απλά παραμύθια ή
νουβέλες, ακόμη και σ’ αυτά, άμα τα αναλύσουμε, θα βρούμε πάντοτε μια κάποια
ιδεολογία. Η ανάλυση αυτή είναι πολύ λεπτή δουλειά, και πρέπει να γίνει με
μεγάλη φρονιμάδα. Θεωρώ σκόπιμο να υποδείξω μια μέθοδο για τη διαλεχτική
ανάλυση. Πιστεύω, πως θα είναι σπουδαίο βοήθημα. Χρειάζεται όμως μεγάλη προσοχή
να μην την εφαρμόζουμε μηχανικά και να μη θέλουμε να εξηγούμε σχηματικά, ό,τι
δεν είναι εξηγήσιμο.
6. Μέθοδος για τη
διαλεχτική ανάλυση
Για να εφαρμόσουμε σωστά τη διαλεχτική μέθοδο, πρέπει να
ξέρουμε πολλά πράματα. Άμα λοιπόν δεν ξέρουμε το θέμα μας, πρέπει να το
μελετήσουμε πρώτα σ’ όλες του τις λεπτομέρειες. Αλλιώς η κρίση που θα κάνουμε,
θα καταντήσει να είναι πραγματική γελοιογραφία.
Θέλετε να καταπιαστείτε ν’ αναλύσετε διαλεχτικά ένα βιβλίο,
ένα λογοτέχνημα, ένα διήγημα. θα σας υποδείξω μια μέθοδο. Τη μέθοδο τούτη θα
μπορέσετε να την εφαρμόσετε και σε άλλα θέματα.
α! Και
πρώτα-πρώτα πρέπει να συγκεντρώσετε την προσοχή σας στο περιεχόμενο του
βιβλίου, ή του διηγήματος που θέλετε ν’ αναλύσετε. Θα το εξετάσετε το
περιεχόμενο ανεξάρτητα από κάθε κοινωνικό ζήτημα. Πρέπει να ξέρετε πως όσα
βλέπουμε δεν πηγάζουν όλα από την πάλη των τάξεων, και τους οικονομικούς όρους.
Υπάρχουν και φιλολογικές επιδράσεις. Πρέπει
να μη τις παραμελήσουμε κι αυτές. Θα προσπαθήστε λοιπόν να ιδείτε σε
ποια «λογοτεχνική σχολή» ανήκει το έργο. Και να καλοπροσέξετε την εσωτερική
εξέλιξη της κάθε ιδεολογίας. Πραχτικά είναι πολύ καλό να κρατήσετε σε περίληψη
το περιεχόμενο του θέματος, που θέλετε ν’ αναλύσετε και να σημειώστε τι σας
έκανε εντύπωση.
β! Θα
παρατηρήσετε έπειτα προσεχτικά ποιους κοινωνικούς τύπους ενσαρκώνουν οι ήρωες
μέσα στην πλοκή του έργου. Θα κοιτάξετε να βρείτε σε ποια κοινωνική τάξη
ανήκουν. Θα εξετάστε τη δράση που αναπτύσσουν τα πρόσωπα του έργου και θα
ιδείτε αν μπορούμε όσα διαδραματίζονται στο διήγημα, στο μυθιστόρημα με κάποιον
τρόπο να το συνδέσουμε με κάποια κοινωνική άποψη.
Αν βρίσκετε πως δεν είναι μπορετό, αν δεν μπορείτε να κάνετε
τη σύνδεση με τρόπο σωστό και λογικό, προτιμότερο να παρατήσετε την ανάλυση,
παρά ν’ αφήσετε να δουλέψει η φαντασία σας. Ποτέ δεν πρέπει να πλάθουμε
καμιά ερμηνεία με τη φαντασία μας.
γ!
Βρήκατε ποια ή ποιες είναι οι κοινωνικές τάξεις μέσα στο έργο. Θα αναζητήσετε
τώρα την οικονομική βάση. Θα αναζητήσετε δηλαδή τα μέσα της παραγωγής καθώς και
τον τρόπο παραγωγής την εποχή που ξετυλίγεται η δράση μέσα στο μυθιστόρημα.
Αν π.χ. η δράση ξετυλίγεται στις ημέρες μας, η οικονομική
διάρθρωση είναι η καπιταλιστική. Βλέπουμε σήμερα πλήθος διηγήματα και
μυθιστορήματα, που επικρίνουν και χτυπούν τον καπιταλισμό. Προσοχή όμως με ποιο
τρόπο γίνεται η πολεμική αυτή. Γιατί υπάρχουν δυό τρόποι:
Ο επαναστατικός, που ανοίγει το δρόμο να πάμε εμπρός, και
Ο αντιδραστικός τρόπος, που μας πισωγυρίζει στα περασμένα.
Το δεύτερο τούτον τρόπο τον συναντούμε συχνά στα σύγχρονα μυθιστορήματα.
Νοσταλγούν την παλιά καλή εποχή.
δ! Αφού
ξεκαθαρίσουμε όλα αυτά, μπορούμε τότε ν’ αναζητήσουμε την ιδεολογία, να
ψάξουμε να ιδούμε ποιες είναι οι ιδέες και τα συναιστήματα του συγγραφέα, ποιος
είναι ο τρόπος που σκέπτεται. Αναζητώντας την ιδεολογία, θα προσέχουμε στο ρόλο
που παίζει, στην επίδρασή της στο μυαλό των όσων διαβάζουν το βιβλίο.
ε!
Μπορούμε τώρα να βγάλουμε το τελικό συμπέρασμα από την ανάλυσή μας. Να
ειπούμε για ποιο λόγο το τάδε διήγημα ή μυθιστόρημα γράφτηκε και ποιο
σκοπό επιδίωκε τη στιγμή που γράφτηκε. Και να ξεσκεπάσουμε, και ανάλογα να
κατακρίνουμε ή να επαινέσουμε την πρόθεση του συγγραφέα, αδιάφορο αν συχνά
του είναι υποσυνείδητη.
Η μέθοδος τούτη για τη διαλεχτική ανάλυση δεν μπορεί να
είναι καλή στα χέρια μας, παρά μόνον άμα θυμόμαστε και έχουμε, εφαρμόζοντάς
την, μπροστά στα μάτια μας όλα όσα είπαμε για τη διαλεχτική στα προηγούμενα
μαθήματα. Πάντα να έχουμε καλά μέσα στο
μυαλό μας, πως η διαλεχτική μας προσφέρει, βέβαια, έναν καινούργιο τρόπο να αντικρίζουμε και να
κατανοούμε τα πράματα, παράλληλα όμως
απαιτεί από μας να γνωρίζουμε καλά το θέμα μας. Αλλιώς δε θα μπορέσουμε ούτε να
το αναλύσουμε καλά, ούτε να μιλάμε και να το αναπτύξουμε σωστά.
Τώρα λοιπόν που γνωρίσαμε τη μέθοδό μας και ξέρουμε τα
συστατικά της στοιχεία, το χρέος μας είναι – και τούτο είναι το συμπέρασμά μας-
να προσπαθούμε, και στις μελέτες μας και στην προσωπική μας ζωή και στη ζωή μας
μέσα στον αγώνα, να αντικρίζουμε τα
πράματα στην κίνησή τους, στην αλλαγή τους επάνω, να τα βλέπουμε μέσα στις
αντιφάσεις τους και μέσα στην ιστορική τους σημασία. Ποτέ να μην τ’
αντικρίζουμε στατικά, στην ακινησία τους, και να τα βλέπουμε και να τα
μελετούμε από όλες τις απόψεις, και όχι μονόπλευρα. Με δυό λόγια το χρέος μας
είναι να εφαρμόζουμε παντού και πάντοτε το πνεύμα της διαλεχτικής.
7. Αναγκαία η
ιδεολογική πάλη
Ξέρουμε τώρα καλύτερα, τι είναι ο διαλεχτικός υλισμός.
Είδαμε, πως είναι η σύγχρονη μορφή του υλισμού, πως ιδρύθηκε από τον Μαρξ και
τον Ένγκελς και αναπτύχτηκε παραπέρα από τον Λένιν. Στα μαθήματά μας
χρησιμοποιήσαμε αποσπάσματα από τα έργα προπάντων του Μαρξ και Ένγκελς. Χρέος μας όμως, πριν να κλείσουμε τα
μαθήματά μας τούτα, να τονίσουμε ιδιαίτερα, πόσο σημαντικό και αξιόλογο είναι
το φιλοσοφικό έργο του Λένιν[45]. Γι
αυτό, και πολύ σωστά, μιλάμε σήμερα για το μαρξισμό –λενινισμό[46].
Ο μαρξισμός-λενινισμός και ο διαλεχτικός υλισμός είναι
αδιάλυτα ενωμένος ο ένας με τον άλλο. Και μόνο άμα έχουμε καλά γνωρίσει το
διαλεχτικό υλισμό, μόνον τότε θα είμαστε σε θέση ν’ αναμετρήσουμε ολόκληρη την
έκταση, όλη την αξία και σπουδαιότητα του μαρξισμού-λενινισμού, όλο τον πλούτο,
που κλείνει μέσα του. Με το δίκιο μας λοιπόν μπορούμε να ειπούμε, πως ο
αγωνιστής μόνο άμα ξέρει καλά τη θεωρία τούτη στο σύνολό της, σ’ όλες της τις
πλευρές, μόνον τότε πραγματικά είναι εξοπλισμένος ιδεολογικά.
Η αστική τάξη το έχει καταλάβει. Κάνει ότι μπορεί,
χρησιμοποιεί όλα τα μέσα για να πετύχει να διεισδύσει η δική της ιδεολογία μέσα
στη συνείδηση του κάθε δουλευτή. Ξέρει πολύ καλά, πως απ’ όλες τις πλευρές τού
μαρξισμού-λενινισμού η λιγότερο και χειρότερα σήμερα γνωστή είναι ο
διαλεχτικός υλισμός και γι αυτό έχει
οργανώσει εναντίον του την εκστρατεία της σιωπής. Είναι, αλήθεια, θλιβερό να
βλέπουμε, πως η επίσημη παιδεία δε γυρίζει να ιδεί τη διαλεχτική μέθοδο, την
αγνοεί ολότελα, και πως εξακολουθούν να διδάσκουν τα παιδιά μας στα σχολεία και
στα πανεπιστήμια με τον ίδιο τρόπο, όπως και πριν εκατό χρόνια.
Αν, άλλοτε, η μεταφυσική μέθοδος είχε κυριαρχήσει και
έβγαλε από τη μέση τη διαλεχτική μέθοδο, η αιτία ήταν, όπως είδαμε[47], η
άγνοια, όπου ήσαν βυθισμένοι οι άνθρωποι. Σήμερα όμως, που η επιστήμη μας έχει
δώσει τα μέσα, για να αποδείξουμε, πως η διαλεχτική μέθοδος είναι η μόνη κατάλληλη,
η μόνη που πρέπει να χρησιμοποιούμε στην επιστημονική έρευνα, σήμερα είναι,
αληθινό σκάνταλο, να εξακολουθούν να μαθαίνουν τα παιδιά μας να σκέπτονται και
να μιλούν με τη μεταφυσική μέθοδο, που ξεφύτρωσε από την άγνοια.
Αν οι επιστήμονες, στις επιστημονικές τους έρευνες, δεν
μπορούν πια να μελετήσουν τα προβλήματα, μέσα στην ειδικότητά τους, χωρίς να
λογαριάζουν την αλληλοδιείσδυση της μιας επιστήμης με τις άλλες, αν εφαρμόζουνε
έτσι, χωρίς να το ξέρουν, ένα κομμάτι από τη διαλεχτική μέθοδο[48], όμως
πολύ συχνά κουβαλούν μαζί τους στις έρευνές τους το μεταφυσικό πνεύμα, γιατί
έτσι μορφώθηκε το μυαλό τους και δεν είναι ακόμη λυτρωμένοι από τη μόρφωσή τους
τούτη. Σκεφτείτε πόσο τεράστια θα ήταν η πρόοδος, πόσες επιστημονικές
καταχτήσεις θα είχαν πραγματοποιήσει, ή θα είχαν ανοίξει το δρόμο για την
πραγματοποίησή τους, οι μεγάλοι επιστήμονες, που τόσο σπουδαία πράματα
πρόσφεραν στην ανθρωπότητα – ας θυμηθούμε τον Παστέρ και τον Μπρανλύ[49], ήσαν
και οι δυό τους ιδεαλιστές και θρήσκοι- αν τα μεγάλα αυτά μυαλά είχαν μορφωθεί
με τη διαλεχτική μέθοδο[50]
Μα η πάλη εναντίον στο μαρξισμό-λενινισμό παίρνει και μια
άλλη μορφή, ακόμη πιο επικίντυνη από την εκστρατεία της σιωπής. Η αστική τάξη
προσπαθεί να οργανώσει διάφορες νοθείες και διαστρεβλώσεις μέσα στο ίδιο το
εργατικό κίνημα. Βλέπουμε να ξεφυτρώνουν τώρα μπροστά μας και να φιγουράρουν
πλήθος «θεωρητικοί», που διαλαλούν πως είναι «μαρξιστές» και ισχυρίζονται πως
θέλουν «να ανακαινίσουν» «να ξανανιώσουν» το μαρξισμό. Οι εκστρατείες αυτού του
είδους διαλέγουν πολύ συχνά για στήριγμά τους τις λιγότερο γνωστές πλευρές του
μαρξισμού, και περισσότερο απ’ όλες, με ιδιαίτερη επιμονή, την υλιστική
φιλοσοφία.
Έτσι π.χ. ακούμε πολλούς να λένε: Ο μαρξισμός είναι η
θεωρία της επαναστατικής δράσης. Αυτό το δεχόμαστε. Μα μόνον αυτό. Δεν
δεχόμαστε όμως πως είναι γενική κοσμοθεωρία. Τους ακούμε να δηλώνουν, πως
μπορεί να είναι κανείς πέρα για πέρα μαρξιστής, χωρίς να παραδέχεται την
υλιστική φιλοσοφία. Σύμφωνα με τη γενική τούτη στάση, ξετυλίγονται διάφορες
απόπειρες για να μπάσουν λαθραία τις αντιμαρξιστικές αντιλήψεις τους. Άνθρωποι
που αδιάκοπα κηρύχνουν πως είναι μαρξιστές, θέλουν από το άλλο μέρος να μπάσουν
μέσα στο μαρξισμό αντιλήψεις, ασυμβίβαστες με την ίδια τη βάση του μαρξισμού,
με την υλιστική δηλαδή φιλοσοφία. Πολλές τέτοιες απόπειρες έγιναν και άλλοτε.
Για να τις ξεσκεπάσει και να τις ξετινάξει, έγραψε ο Λένιν το έργο του «Υλισμός
και εμπειριοκριτικισμός»[51]. Και
τώρα στις ημέρες μας, στην περίοδο της πλατειάς διάδοσης του μαρξισμού, μπροστά
στα μάτια μας ξαναγεννιούνται και πληθαίνουν οι απόπειρες αυτές. Πως θα
αναγνωρίσουμε και με ποιο τρόπο θα ξεσκεπάσουμε ίσα-ίσα τις απόπειρες εκείνες,
που πολεμούν το μαρξισμό στη φιλοσοφική
πλευρά, άμα αγνοούμε την αληθινή φιλοσοφία του μαρξισμού;
8. Συμπέρασμα
Με μεγάλη μας χαρά διαπιστώνουμε να θεριεύει, εδώ και
μερικά χρόνια, ιδιαίτερα στην εργατική τάξη, η λαχτάρα για τη σπουδή του
μαρξισμού στο σύνολό του, και να μεγαλώνει κάθε μέρα και περισσότερο το
ενδιαφέρο ίσα-ίσα για τη σπουδή της υλιστικής φιλοσοφίας. Καλό σημάδι. Μας
δείχνει πως, μέσα στη σημερινή κατάσταση, η εργατική τάξη έχει πολύ καλά και
βαθιά νιώσει, πόσο σωστοί είναι οι λόγοι που αναπτύξαμε στο πρώτο μας μάθημα,
και που μας επιβάλλουν να σπουδάσουμε την υλιστική φιλοσοφία. Οι δουλευτές
έμαθαν μέσα και με τη δική τους πείρα, πόσο αναγκαίο είναι να ενώσουν τη θεωρία
με την πράξη, και ταυτόχρονα πόσο απαραίτητο είναι να απλώσουν τη θεωρητική
μελέτη όσο γίνεται περισσότερο. Κάθε αγωνιστής έχει χρέος να δυναμώσει το ρέμα
τούτο, να του δώσει σωστή κατεύθυνση και σωστό περιεχόμενο.
Μεγάλη είναι η ευτυχία και η χαρά μας, που βλέπουμε πως,
χάρη στο Εργατικό Πανεπιστήμιο στο Παρίσι, πολλές χιλιάδες άνθρωποι έμαθαν τι
είναι διαλεχτικός υλισμός. Δε μας δίνει τούτο την πιο συναρπαστική εικόνα για
την πάλη μας εναντίον στην αστική τάξη; Δε μας δείχνει σε ποιανού το μέρος βρίσκεται η επιστήμη; Μας δείχνει όμως ακόμη
και ποιο είναι το χρέος μας. Και το χρέος μας είναι η μελέτη. Πρέπει να
μελετάμε. Πρέπει να γνωρίσουμε καλά το μαρξισμό. Και πρέπει ακόμη να
βοηθήσουμε να τον γνωρίσει καλά όλος ο κόσμος.
Παράλληλα με την καθημερινή πάλη στο πεζοδρόμιο και στους
τόπους της δουλειάς, οι αγωνιστές έχουν την υποχρέωση να είναι σημαιοφόροι
στον ιδεολογικό αγώνα. Έχουν την υποχρέωση να προασπίζουν την ιδεολογία μας
από κάθε λογής επίθεση, και, ταυτόχρονα, να μπούνε μπροστά στην αντεπίθεση
για να ξεριζωθεί η αστική ιδεολογία από τη συνείδηση του κάθε δουλευτή. Μα, για
να κυριαρχήσουμε σ’ όλες τις πλευρές της πάλης, πρέπει να είμαστε καλά
οπλισμένοι. Και ο αγωνιστής, μόνον άμα ξέρει καλά το διαλεχτικό υλισμό, μόνον
τότε θα είναι πραγματικά εξοπλισμένος.
Ώσπου να έρθει η μέρα, που θα έχουμε χτίσει την χωρίς
τάξεις κοινωνία, όπου κανένα εμπόδιο δε θ’ αντικόβει την ανάπτυξη της
επιστήμης, πρέπει καλά να έχουμε χαράξει, μέσα μας, πως η πλευρά αυτή του
χρέους μας είναι μια από τις πιο ουσιαστικές.
Για τον έλεγχο – Ερωτήσεις
1. Είναι αλήθεια, πως ο μαρξισμός αρνιέται το ρόλο, που
παίζουν οι ιδέες;
2. Ποιοι είναι οι διάφοροι παράγοντες που προσδιορίζουν και
συγκροτούν τη διάρθρωση της κοινωνίας;
3. Αναλύστε με τη διαλεχτική μέθοδο ένα διήγημα, απ’ αυτά
που δημοσιεύουν οι εφημαρίδες.
Γενική ανακεφαλαίωση- Θέμα για γραφτή εργασία
Ποια ωφέλεια αποκομίστε για τη σκέψη σας και για τη δράση
μας από τη μελέτη μας για το διαλεχτικό υλισμό.
[1]
ΕΝΓΚΕΛΣ: «Λουδοβίκος
Φόυερμπαχ» σελ. 40
[2]
Κοίταξε
Μέρος Α! κεφαλ. ΙΙΙ πρα. 4 & κεφαλ.
ΙΙ παρ. 5
[3] ΜΑΡΞ: «Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας» Πρόλογος «Φιλοσοφικές
Μελέτες» σελ. 69 Editions Sociales 1947
[4]
ΕΝΓΚΕΛΣ: «Λουδοβίκος
Φόυερμπαχ» σελ. 29
[5]
Ουτοπικός
σοσιαλισμός:= ονειροπόλος, έξω από την πραγματικότητα σοσιαλισμός.
Μεγάλοι ουτοπιστές σοσιαλιστές ήσαν στην αρχή του19ου αιώνα ο Σαιν-Σιμόν, ο
Σαρλ Φουριέ, και ο Ρόμπερτ Όουεν. Κατάστρωσαν μεγαλεπήβολα μα ανεδαφικά σχέδια
για το χτίσιμο του σοσιαλισμού, που όλα απότυχαν. Κοίταξε «Μικρό Φιλοσοφικό
Λεξικό» σελ160
[6]
«Κοινωνικό
είναι» εννοούμε σε τελευταία ανάλυση, τον τρόπο που παράγονται
τα υλικά αγαθά –η τροφή, τα ρούχα, η
κατοικία κ.τ.λ.- Αυτά αποτελούν τις υλικές συνθήκες της ζωής. «Κοινωνική
συνείδηση»= η πνευματική ζωή της κοινωνίας, δηλαδή οι διάφορες ιδέες, οι
φιλοσοφικές, θρησκευτικές, πολιτικές, καλλιτεχνικές κ.τ.λ θεωρίες. Κοίταξε
«Μικρό Φιλοσοφικό Λεξικό» σελ. 111
[7]
ΕΝΓΚΕΛΣ: «Λουδοβίκος
Φόυερμπαχ» σελ. 41-42 . Κοίταξε και : ΜΑΡΞ –ΕΝΓΚΛΣ «Το κομμουνιστικό
Μανιφέστο» σελ. 17 και συνέχεια. Και ΛΕΝΙΝ: «Ο Μαρξ, ο Ένγκελς και ο
μαρξισμός» σελ. 25-26 Editions Sociales
[8]Η μια μορφή
της κοινωνίας, π.χ. η κεφαλαιοκρατική, διαφέρει από μια άλλη, π.χ. τη
σοσιαλιστική, πρώτα απ’ όλα στην οικονομική διάρθρωση. Κοίταξε «Μικρό
Φιλοσοφικό Λεξικό» σελ. 155
[9]
Τρόπος
παραγωγής- ο τρόπος που παράγει ο άνθρωπος τα υλικά αγαθά, τα
μέσα της ζωής (τροφή, ρούχα, κατοικία κ.τ.λ.) που είναι απαραίτητα για τη ζωή
του και για τη ζωή και την ανάπτυξη της κοινωνίας. Ο τρόπος της παραγωγής είναι
ο βασικός όρος, αυτός δηλαδή που καθορίζει
τη μορφή της κοινωνίας, την
οικονομική της διάρθρωση, τις κοινωνικές τάξεις. Κάθε καινούργιος τρόπος
παραγωγής ( ο πρωτόγονος, ο δουλοχτητικός, ο φεουδαρχικός, ο κεφαλαιοκρατικός,
ο σοσιαλιστικός) είναι και ένα καινούργιο, ανώτερο σκαλοπάτι στην ιστορία της
ανθρωπότητας. Η ιστορία είναι πρώτ’ απ’ όλα η ιστορία της εξέλιξης του τρόπου
παραγωγής. «Μικρό Φιλοσοφικό Λεξικό» σελ.192
[10]
Manifacture= εργαστηριακή παραγωγή, μεγάλα δηλαδή
εργαστήρια, όπου δούλευαν για τον κεφαλαιοκράτη δεκάδες και εκατοντάδες
εργάτες-χειροτέχνες. Η χρησιμοποίηση των μηχανών με ατμό άλλαξε την εργαστηριακή
χειροτεχνική παραγωγή σε μεγάλη βιομηχανία με εργοστάσια και προκάλεσε ριζικές
αλλαγές.
[12]
Για την
ιδιοχτησία κοίταξε και «Μικρό Φιλοσοφικό Λεξικό» σελ. 96-97
[19]
Στη γλώσσα
μας «αστοί» από το «άστυ», Burg= χωριό, πολιτεία οχυρωμένη αρχικά δίπλα στον πύργο του
φεουδάρχη.
[20]
Κοίταξε και
«Μικρό Φιλοσοφικό Λεξικό» σελ. 162-165
[23]
«Παραγωγικές
δυνάμεις» είναι τα μέσα της παραγωγής (όργανα, εργαλεία, μηχανήματα, πρώτες
ύλες κ.τ.λ.) και η εργασιακή δύναμη ( οι άνθρωποι δηλαδή που βάζουν σε κίνηση
τα εργαλεία και παράγουν τα υλικά αγαθά) Κοίταξε «Μικρό Φιλοσοφικό Λεξικό»
σελ. 162-165,192-195 και 196-198
[24]
ΕΝΓΚΕΛΣ
: «Ουτοπικός
σοσιαλισμός και επιστημονικός σοσιαλισμός» Editions Sociales 1945 σελ. 24-25
[27] Κοίταξε «Μικρό
Φιλοσοφικό Λεξικό» σελ. 94-95 «Ιδεολογία – μορφή της κοινωνικής συνείδησης,
σύνολο καθορισμένων απόψεων, ιδεών, αντιλήψεων, παραστάσεων»
[31] Κοίταξε «Μικρό
Φιλοσοφικό Λεξικό» σελ. 163-165 «Οι άνθρωποι μπορούν να παράγουν τα υλικά
αγαθά όχι ένας-ένας απομονωμένος, αλλά από κοινού, άμα συνενωθούν κατά ένα
ορισμένο τρόπο για την κοινή δράση τους, και για την αμοιβαία ανταλλαγή των
προϊόντων αυτής της δράσης. Η παραγωγή είναι πάντα, και κάτω από οποιεσδήποτε
συνθήκες, κοινωνική». «Υπάρχουν διάφοροι τύποι παραγωγικών σχέσεων. (Η ιστορία
αναφέρει πέντε βασικούς τύπους). Το βασικό στις παραγωγικές σχέσεις είναι η
σχέση με τα μέσα παραγωγής δηλαδή σε τίνος κατοχή και διάθεση βρίσκονται τα
μέσα παραγωγής. Αυτό καθορίζει όλο το σύστημα της κοινωνικής ζωής»
[32] Κ. ΜΑΡΞ:
Πρόλογος στο έργο του «Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας» «Φιλοσοφικές μελέτες» σελ. 68-69
[33] Κοίταξε «Μικρό
Φιλοσοφικό Λεξικό» σελ. 36 «Ο τρόπος της παραγωγής, δηλ. οι παραγωγικές
δυνάμεις και οι παραγωγικές σχέσεις σχηματίζουν
την οικονομική βάση της κοινωνίας, που πάνω της πυργώνεται το σύστημα
των εποικοδομημάτων, -πολιτικά καθεστώτα και θεσμοί, καθώς και μορφές της
κοινωνικής συνείδησης: ηθική, επιστήμη, θρησκεία, φιλοσοφία κ.τ.λ. Με την
αλλαγή της βάσης αλλάζουν λίγο πολύ γρήγορα κι όλα τα εποικοδομήματα. Στην
πολιτική και ιδεολογική πάλη αντανακλούνται οι οικονομικές συνθήκες της ζωής.
[34]Κοίταξε Μέρος
Α! κεφ. ΙΙΙ παρ. 4 και κεφ. ΙΙ παρ. 5
[36] Ένγκελς: «Ο
ιστορικός υλισμός» στο «Φιλοσοφικές Μελέτες» σελ. 93
[37] Αυτό κάνει «ο
οικονομικός υλισμός» Ο οικονομικός υλισμός διδάσκει πως «η οικονομική είναι
η μοναδική δύναμη της κοινωνικής εξέλιξης… και αρνείται την ενεργητική σημασία,
στην ιστορική πορεία, της πολιτικής, των πολιτικών θεσμών ιδεών και θεωριών». Ο
ιστορικός υλισμός (ο μαρξισμός) διαφέρει ριζικά από τον οικονομικό υλισμό.
Βλέποντας την υλική παραγωγή σαν την κύρια κινητήρια δύναμη της εξέλιξης της
κοινωνίας, και εξηγώντας την προέλευση των πολιτικών θεσμών, ιδεών και θεωριών
(της ιδεολογίας, του εποικοδομήματος) από τις συνθήκες της υλικής ζωής της
κοινωνίας, ο ιστορικός υλισμός υπογραμμίζει ταυτόχρονα την τεράστια σημασία,
στην ιστορική εξέλιξη, των πολιτικών θεσμών ιδεών και θεωριών» «Μικρό
Φιλοσοφικό Λεξικό» σελ.157
[38] Κοίταξε «Μικρό
Φιλοσοφικό Λεξικό» «Ιδεολογία» σελ. 94-95, «Βάση και εποικοδόμημα» σελ.
36-37 «Οικονομική και πολιτική» σελ. 156-157.
«Η ιδεολογία, που εμφανίζεται σαν αντανάκλαση των όρων
της υλικής ζωής της κοινωνίας και των συμφερόντων ορισμένων τάξεων, εξασκεί με
τη σειρά της ενεργητική επίδραση πάνω στην εξέλιξη της κοινωνίας. Η πρωτοπόρα
ιδεολογία εξυπηρετεί τα συμφέροντα των επαναστατικών δυνάμεων της κοινωνίας.
Ιδεολογία της εργατικής τάξης είναι ο μαρξισμός-λενινισμός» σελ. 95
«Τα εποικοδομήματα, που άμεσα ή έμμεσα καθορίζονται από
την οικονομική βάση, δεν είναι, όπως φαντάζονται οι χυδαίοι οικονομολόγοι,
παθητική συνέπεια της οικονομικής…. Τα εποικοδομήματα εξασκούν τη δική τους
επίδραση πάνω στη βάση (στην οικονομική διάρθρωση) και με τη σειρά τους
επιταχύνουν ή επιβραδύνουν την εξέλιξη της κοινωνίας. Έτσι η αστική τάξη
χρησιμοποιεί το κράτος της (τους πολιτικούς θεσμούς, τους νόμους κ.τ.λ.)… για
να συγκρατήσει την επαναστατική εξέλιξη
της κοινωνίας. Συνεπώς το πολιτικό εποικοδόμημα (το Κράτος) παίζει εδώ ενεργό
αντιδραστικό ρόλο» σελ.36
[39] Κοίταξε «Μικρό
Φιλοσοφικό Λεξικό» σελ. 15 «Αναγκαιότητα και συμπτωματικότητα»
[41] Κοίταξε
υποσημείωση αρ. 12
[42] ΈΝΓΚΕΛΣ :»Φιλοσοφικές
Μελέτες» Γράμμα στον Στάοκινμπουργκ σελ. 132
[44] Κοίταξε δυό
ακόμη παραδείγματα στο «Μικρό Φιλοσοφικό Λεξικό» «Βάση και
εποικοδομήματα» σελ.36
[45] Κοίταξε στο
τέλος στον αλφαβητικό πίνακα «Λένιν» . Θα χρειαζόταν πολύς καιρός, και
θα ήταν αρκετά δύσκολο και πολύπλοκο να αναπτύξουμε εδώ τη φιλοσοφική εισφορά
του Λένιν στο μαρξισμό. Παραπέμπουμε στα μαθήματα του δεύτερου κύκλου, στα «Βασικά
προβλήματα της Φιλοσοφίας» στο κεφάλαιο «Λένιν – Μαρξ και Ένγκελς» Εκεί
αναλύεται η συμβολή του Λένιν.
[46] Κοίταξε «Μικρό
Φιλοσοφικό Λεξικό» σελ.123-131 «Ο μαρξισμός –λενινισμός είναι η θεωρία του
απελευθερωτικού κινήματος του προλεταριάτου, η θεωρία και η ταχτική της
διχτατορίας του προλεταριάτου, η θεωρία της ανοικοδόμησης της κομμουνιστικής
κοινωνίας» σελ.123 « Ο μέγιστος θεωρητικός Λένιν κι ύστερα από το θάνατο του
Λένιν ο Στάλιν…. προώθησαν γιγάντια τη μαρξιστική θεωρία, την πλούτισαν με τη
νέα πείρα μέσα στις νέες συνθήκες της ταξικής πάλης του προλεταριάτου… Ο
μαρξισμός- λενινισμός είναι ενιαία, αδιαίρετη, ολοκληρωμένη επιστημονική θεωρία
της εργατικής τάξης… Ο λενινισμός είναι ο μαρξισμός της εποχής του
ιμπεριαλισμού και των προλεταριακών επαναστάσεων…. Ο Λένιν στηρίχτηκε
ολοκληρωτικά στις αρχές του μαρξισμού κι
ανάπτυξε το μαρξισμό σύμφωνα με τις νέες συνθήκες, σύμφωνα με τη νέα φάση του
καπιταλισμού» (την ιμπεριαλιστική) σελ. 127
[47] Κοίταξε Μέρος
τέταρτο κεφαλ. Χ παρ. 3
[48] Το δεύτερο
νόμο της διαλεχτικής. Κοίταξε Μέρος τέταρτο , κεφαλ. ΧΙ
[49] Κοίταξε τον
αλφαβητικό πίνακα για τα κύρια ονόματα
[50] Κοίταξε για
το ζήτημα τούτο το δεύτερο τόμο «Βασικά προβλήματα» το κεφάλαιο
«Επιστήμες και φιλοσοφία».
[51] Κοίταξε «Μικρό
Φιλοσοφικό Λεξικό» «Υλισμός και
εμπειριοκριτικισμός» σελ.205-207
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου