Η «ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ» ΤΟΥ ΚΑΜΥ

ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η «ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ» ΤΟΥ ΚΑΜΥ

Συμπεράσματα από μια συζήτηση στο Γαλλικό Ινστιτούτο

Άρθρο του Κ.Δ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ

Δημοσιεύθηκε στην «ΑΥΓΗ» 20 Μαΐου 1955

Πέρασε  από την Αθήνα τον περασμένο μήνα ο Γάλλος συγγραφέας ΑΛΜΠΕΡ ΚΑΜΥ. Έκανε δυό διαλέξεις και μια διαλογική συζήτηση για την ουσία και τη μελλοντική τύχη του ευρωπαϊκού, δηλαδή του δυτικού, πολιτισμού. Όπως γίνεται πάντα με τις «ξένες προσωπικότητες», που πρόθυμα έρχονται να μας φωτίσουν, όπως λένε, για να μη χάσουμε τη «δυτική ελευθερία» που ιδιαίτερα εμείς οι Έλληνες τη χαιρόμαστε μέσα στο αστυνομικό μας Κράτος, έτσι και τον Καμύ τον μάντρωσαν οι δικοί μας «επίσημοι» και «μισοεπίσημοι» και κατάντησαν τις διαλέξεις του και τη διαλογική συζήτηση κοσμική συγκέντρωση.

Ο Καμύ – είναι και λίγο φιλόσοφος – όσο κι αν το αρνιέται ο ίδιος, και την άρνησή του την τόνισε και μπροστά στο ελληνικό ακροατήριο, έχει ρίξει τις ρίζες του στο βαλτόνερο του εξιστανσιαλισμού ή του υπαρξισμού, όπως λέμε στα ελληνικά.

Ο Καμύ, ο συγγραφέας του «Μύθου του Σισύφου» και της «Πανούκλας» (Peste) ανήκει στη γενιά του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου και της κατοχής. Ήταν 25 χρονών στις μαύρες μέρες του Μόναχου και 27 χρονών, όταν τα χιτλερικά μηχανοκίνητα τρυπούσανε το γαλλικό μέτωπο, όταν σαρώνανε τον υπονομευμένο από την ολιγαρχική και κληρικαλιστική ραδιουργία γαλλικό στρατό, και απλώνονταν σε εδάφη, που αιώνες δεν τα είχε πατήσει εχθρού ποδάρι.

Μέσα στην αντάρα, τη φρίκη και το βούρκο, που πλημμύρισαν την πατρίδα του Βολταίρου και το Ρομπεσπιέρ, από τη μια μεριά υψώθηκαν ξεχωριστές πνευματικές φυσιογνωμίες, που αγωνίστηκαν με αυτοθυσία και αγωνίζονται και σήμερα με συνέπεια για την ελευθερία και τα δικαιώματα του γαλλικού λαού και γενικά του ανθρώπου, και από την άλλη αναπτύχτηκαν κάποιες ιδέες και τάσεις, που μας κάνουνε κατάπληξη. Έτσι είδαμε ένα τμήμα από τη γαλλική διανόηση να τα «μασάει» και να πάει να προσκολληθεί στον υπαρξισμό, σε μια ιδεολογία, που τελικό σκοπό έχει να διατηρήσει τα προνόμια της κυρίαρχης τάξης. Και που βοήθησε στη Γερμανία όπου πρωτογεννήθηκε, να ξεφυτρώσει ο χιτλερικός εθνικοσοσιαλισμός.

Ο Υπαρξισμός είναι μια από τις καινούργιες φιλοσοφικές φάσεις του ιμπεριαλισμού, είναι συνέχεια και μεταμόρφωση της «φιλοσοφίας της ζωής» του ιντουϊσιονισμού. Όπως εκείνη έτσι και ο υπαρξισμός είναι αντιορθολογικός, εχθρεύεται την  επιστήμη και αρνιέται κάθε τάξη και συνέπεια στον κόσμο. Τα χαρακτηριστικότερα έργα του γαλλικού υπαρξισμού, μαζί μ’ αυτά και τα έργα του Καμύ, είδανε το φως, το άραχνο φως της Γαλλίας,  μέσα στα εφιαλτικά χρόνια 1940-1945.

Για τον υπαρξισμό ο άνθρωπος είναι πεταμένος μέσα σ’ ένα κόσμο παράφωνο και παράλογο σ’ ένα κόσμο «absurde» χωρίς νόμους και τάξη, χωρίς κατεύθυνση και σκοπό. Τίποτε δεν είναι εκεί για να οδηγήσει το φτωχό πλάσμα, τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να δώσει στη ζωή του όποιο νόημα του αρέσει, χωρίς να μπει στη μέση η έννοια του «καλού ή του κακού» και χωρίς να περιμένει αμοιβή ή τιμωρία. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος χωρίς φραγμό. Μα η ελευθερία αυτή για τους αδύνατους είναι βάρος και βάσανο, και μπορεί να τους φέρει στην απελπισία. Στους δυνατούς όμως ανοίγει τα φτερά τους, ατσαλώνει τα νύχια τους, τους δίνει έξαψη και έξαρση και αφήνει ανεμπόδιστη τη δράση τους.

Καταφύγιο των αδύνατων είναι η φυγή καθώς και η ανάγκη να ξεφορτωθούνε την ελευθερία και να ξεγελάσουνε τον εαυτό τους, με τεχνητούς σκοπούς ολέθριους πολλές φορές στους άλλους. Το πιο συνηθισμένο όμως είναι, να μην καταλάβουν οι αδύνατοι την κατάσταση, ν’ ακολουθήσουνε τη ρουτίνα, να υποταχτούνε στους ανθρώπινους νόμους και να υπακούσουνε στα θεϊκά παραγγέλματα. Αυτή την υποταγή την είπε ο Σαρτρ, ο αρχηγός του Υπαρξισμού στη Γαλλία, «κακή πίστη» ή «όχι αυθεντική ζωή». (Πήρε τον όρο τούτο από τον ηγέτη του γερμανικού υπαρξισμού Χάϊντεγκερ). «Αυθεντική» είναι η ζωή μόνο των δυνατών. Αυτοί χαίρονται την ελευθερία. Αυτοί εμβαθύνουν στην ύπαρξη και αυτό τους δίνει το άνετο πέταμα στην ελευθερία τους. Σκοτώνεις την ύπαρξή σου, άμα βάλεις σκοπούς στη ζωή σου, λέει ο Γάλλος υπαρξιστής Ζορζ Μπατάϊγ στο εντυπωσιακό έργο  του για το «Νίτσε» στα 1945.

Βασική μένει και στον Καμύ η έννοια του «παράλογου». Ο λογικός αυτός μηδενισμός καταντάει παρήγορος, και μας καθησυχάζει. Αφού ο κόσμος είναι παράλογος, αδιαφορούμε κι εμείς και το λιγότερο κοιτάμε σαν ξένοι  όσα γίνονται γύρω μας, ακόμη και όσα μας αγγίζουν από πολύ κοντά. Αυτό το βαθύτερο νόημα έχει το μυθιστόρημά του «Ο Ξένος». Θα είμαστε σοφοί και μακάριοι, μας λέει ο Καμύ, αν δεν κυλούσαμε το βράχο μας όπως ο Σίσυφος.

Μα η αντάρα άρχισε να σκορπάει και ξαναφάνηκε ο ήλιος. Ο Σαρτρ μαρτύρησε με πόνο, πως ο συγγραφέας πρωτοπόρος και οδηγητής κάποτε, το 18^ο αιώνα ιδιαίτερα, κατάντησε παράσιτος της πλουτοκρατίας και αυτό τον κάνει να υποφέρει. Και πρέπει όλοι να το καταλάβουνε. Δεν τον σώζει τον συγγραφέα η φυγή «το άλλοθι» με την «τέχνη για την τέχνη». Δεν τον σώζουνε τα ασύγχρονα θέματα, ούτε τα ανώφελα τεχνάσματα, ούτε οι ακίνδυνοι παλληκαρισμοί. Και αν καταφέρει να ξεγελάσει τον εαυτό του, δε θα μπορέσει να ξεγελάσει τους άλλους, όσοι θεωρούνε την τέχνη λειτουργία για την πρόοδο και την ευτυχία του ανθρώπου. Η πρωταρχική υποχρέωση για κάθε συγγραφέα και η μόνη σωτηρία του, είναι να αγκαλιάσει το λαό, να υπηρετήσει με την τέχνη του την υπόθεση του λαού., να αγωνιστεί με αυτοθυσία για το λαό. Τότε ο συγγραφέας θα βαδίσει το σωστό δρόμο, και τότε το ταλέντο του θα γίνει κίνητρο για την πρόοδο του πολιτισμού. Ενώ αν αρμενίζει στα νερά της λογοτεχνίας του «παραλογισμού», αν τραβάει τον εύκολο δρόμο, που οδηγεί σε θέσεις, σε τιμές, και στο βραβείο Νόμπελ, τότε θα καταντήσει παράσιτος και υπηρέτης της πλουτοκρατίας.

*

Από όλα αυτά ούτε λέξη δεν ακούστηκε ούτε στις δύο διαλέξεις, που έκανε ο Καμύ, ούτε στη διαλογική συζήτηση που την οργάνωσε η «Ελληνογαλλική Πνευματική Ένωση». Ούτε φταίει και τόσο ο ίδιος, αν εκείνη τη βραδιά, στις 28 του Απρίλη, μπήκανε τόσο άσχημα τα ζητήματα και κατάντησε η συζήτηση τόσο κούφια και ρηχή. Αυτά που ειπώθηκαν για τα στοιχεία που «συνιστούν τον ευρωπαϊκόν πολιτισμόν» αυτές «αι προοπτικαί της επιβιώσεώς του εις το μέλλον», αυτοί οι υποκριτικοί στοχασμοί για να γεννήσουνε την αμφιβολία «αν η τεχνική ανάπτυξις κατέστησεν ευτυχέστερον τον άνθρωπον», αυτή η μελαγχολική κραυγή «Αθήναι, Ιερουσαλήμ, Ρώμη» για να σταματήσει η πρόοδος της κοινωνίας αυτό το αίτημα «να εναρμονισθή η πίστις με το λογικόν» για να κλονιστεί έτσι το κύρος και η αξία της επιστήμης, αυτή η «αντίθεσις του κλασικού και του ρομαντικού» για να πελαγοδρομήσουμε στα σύννεφα, όλα αυτά που ακούστηκαν στη συζήτηση είναι περίτεχνες γενικότητες, κατάλληλες για κούφιες διαστρεβλωτικές ραδιοφωνικές ομιλίες.

Μέσα στον Απρίλη η επίσημη Ελληνική διανόηση βρέθηκε σε μεγάλη δοκιμασία. Στο Φιλοσοφικό Συνέδριο, το «Συμπόσιο» της Αθήνας φάνηκε και η ποιοτική και η ποσοτική ανεπάρκειά της. Στο Γαλλικό Ινστιτούτο, όπου έγινε η διαλογική συζήτηση βαθμολογήθηκε και πάλι με μικρό βαθμό. Και λυπάται κανείς γιατί μερικά από τα πρόσωπα, που οργάνωσαν τη συζήτηση  μπορούσανε να προσφέρουνε περισσότερα. Ο πρόεδρος μάλιστα στη συζήτηση σα να φοβότανε, μήπως κανένας από το ακροατήριο ρίξει στη μέση κανένα ζήτημα που να ξεπερνάει το κοινό κουβεντολόγι στα σαλόνια. Γι’ αυτό άκουγε με άνεση τις μακρόσυρτες ρηχές ομιλίες και θύμιζε τον περιορισμένο χρόνο σε όσους ήθελαν να ειπούνε κάτι το σοβαρό.

Την κατάσταση δεν την έσωσε η δεξιοτεχνία του Καμύ παρ’ όλη την προσπάθειά του να δώσει περιεχόμενο στις μπερδεμένες ερωτήσεις, που του έκαναν πολλοί από τους δικούς μας. Ούτε μπόρεσε να τη σώσει το γεμάτο αχώνευτο στόμφο «ανακοινωθέν» στο «Βήμα». Το ίδιο το «Βήμα» άλλωστε μια ημέρα πριν είχε διαπιστώσει πόσο βαρετή ήταν η συζήτηση με τις ρηχές γενικότητες.

Όλα αυτά που ειπώθηκαν με πολύ λιγοστές εξαιρέσεις βαστούν από την ίδια φύτρα απ’ όπου ξεφυτρώνει και ο υπαρξισμός. Όλα ένα σκοπό έχουνε: Το καμουφλάρισμα, τη φυγή από την πραγματικότητα, από τα καυτερά προβλήματα, που βασανίζουνε τον άνθρωπο, και που γίνονται πολύ πιο τραγικά σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, που αγκομαχάει να αναπνεύσει.

Δεν ξέρω τι σκέφτηκε ο Καμύ για μας. Εμείς όμως, διαπιστώσαμε μια ολοφάνερη αντίφασή του. Ενώ  δέχεται πως ο κόσμος είναι παράλογος, ο ίδιος έχει τη λογική του και την ακολουθεί. Και ενώ η θεωρία του τονίζει, πως  όποιος βάζει σκοπό στη ζωή του χαλάει την ύπαρξή του, ο ίδιος σε αντίφαση με τη θεωρία του, ταξιδεύει και έχει τον πιο πολύ ξεκαθαρισμένο σκοπό, να προπαγαντίσει για ένα παράλληλο Ν.Α.Τ.Ο. όπου θα συνεργάζονται οι εγκέφαλοι. Και ήξερε πως τέτοιους πρόθυμους «νατικούς» εγκέφαλους θα έβρισκε και σε μας. Οι σωτήρες (!) του πολιτισμού ξεφυτρώνουνε παντού.