ΠΩΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΜΕΤΑΦΡΑΖΟΥΜΕ

ΕΝΑ ΣΠΟΥΔΑΙΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ

ΠΩΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΜΕΤΑΦΡΑΖΟΥΜΕ

Άρθρο του Παιδαγωγού Κ.Δ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ

Δημοσιεύθηκε στην «ΑΥΓΗ» 15 Ιουλίου 1955

Καθυστερημένοι είμαστε και στον τεχνικό και στον πνευματικό πολιτισμό, πρέπει να το ομολογήσουμε. Μένουμε πίσω στην επιστήμη. Μένουμε πίσω και σε τόσα άλλα φανερώματα του πνευματικού πολιτισμού. Άλλοι λαοί, από ιστορικούς και κοινωνικούς λόγους, βρίσκονται πολύ πιο μπροστά από μας. Πλούσια τα δημιουργήματά τους. Και σήμερα μπροστά στα μάτια μας άλλοι λαοί, πολύ περισσότερο καθυστερημένοι από μας, γίνονται πρωτοπόροι στο χτίσιμο του σοσιαλιστικού πολιτισμού και θαυματουργούν με το φως της επιστήμης και της τέχνης.

Και ο ελληνικός λαός διψάει για μόρφωση. Λαχταράει να βγει από το πνευματικό σκοτάδι και αγωνίζεται να λυτρωθεί από την άγνοια και την αμάθεια. Πολύτιμο βοήθημα στην προσπάθεια αυτή οι επιστημονικές καταχτήσεις και τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα των άλλων λαών. Χρέος μας να μεταφέρουμε στη χώρα μας τα πνευματικά αγαθά, που δημιούργησαν οι άλλοι. Εθνική, θα έλεγα, η ανάγκη να μεταφραστούνε τα βασικώτερα προοδευτικά, φιλοσοφικά και επιστημονικά βιβλία, που ξεριζώνουνε παλιές και καινούργιες πλάνες και προλήψεις και ανάβουνε το φως της αληθινής επιστήμης. Και είναι τιμητική και σπουδαία η υπηρεσία, που προσφέρουμε στον ελληνικό λαό, άμα του δώσουμε στη γλώσσα του τα αριστουργήματα της αρχαίας κλασικής και ξένης λογοτεχνίας, για να χαρεί την αληθινή ομορφιά.

*

Βέβαια έγιναν και παλαιότερα και γίνονται και σήμερα πολλές μεταφράσεις. Λίγες όμως είναι καλές και δημιουργικές. Πολλά από τα μεταφρασμένα έργα μεταφέρουνε στη χώρα μας παλιές και καινούργιες πλάνες, παλιά και καινούργια σκοταδιστικά κηρύγματα. Και πάρα πολλά είναι τα μεταφρασμένα μυθιστορήματα και θεατρικά έργα που δεν υψώνουνε ψυχικά το λαό, δεν τον μορφώνουνε. Αντίθετα είναι συνειδητή η προσπάθεια να διαφθείρουνε το λαό και να κατρακυλίσουνε τη νεολαία στην πρωτόγονη αισθησιακή απόλαυση. Και πρέπει πραγματικά να κοκκινίζουν από ντροπή, όσοι μεταφράζουνε και όσοι εκδίδουνε τέτοια βιβλία[1]

Πολλές πάλι μεταφράσεις είναι βιαστικές και πρόχειρες, χωρίς κανένα σεβασμό στα νοήματα του συγγραφέα. Συχνά  διαστρεβλώνεται το νόημα και η μετάφραση γίνεται ακαταλαβίστικη. Άλλοτε πάλι νερουλιάζεται το ύφος και η μετάφραση καταντάει ανιαρή. Άλλες πάλι μεταφράσεις είναι ολότελα ξερές, άτεχνες με πλήθος γλωσσικές αδυναμίες. Πολλές είναι οι μεταφράσεις, που έχουν όλα μαζί αυτά τα ελαττώματα και είναι γεμάτες γλωσσικά μαργαριτάρια. Είναι, αλήθεια, πολλές φορές, αφάνταστη η επιπολαιότητα, η προχειρότητα, και η ασέβεια που δείχνουνε και προς το συγγραφέα και προς τον αναγνώστη πολλοί μεταφραστές. Μερικά από τα μεταφραστικά  αυτά μαργαριτάρια θα παρουσιάσω σύντομα σ’ ένα-δυό σημειώματά μου στους αναγνώστες της «ΑΥΓΗΣ».

*

Το έργο, που θα μεταφράσουμε, πρέπει να είναι προοδευτικό. Και προοδευτικό είναι ένα έργο – φιλοσοφικό, επιστημονικό, λογοτεχνικό – άμα μας φέρνει πιο κοντά στην αντικειμενική αλήθεια, άμα μας βοηθάει να γνωρίσουμε ολοένα και καλύτερα τη φύση και την κοινωνία, καθώς και τους νόμους που καθορίζουνε την εσωτερική τους κίνηση και αλλαγή. Το προοδευτικό έργο προάγει την επιστήμη, ανοίγει καινούργιους ορίζοντες στην ανθρώπινη δράση, για την ευτυχία της ανθρωπότητας , εξυπηρετεί το γνήσιο ανθρωπιστικό ιδανικό, και υψώνει ολοένα και περισσότερο τον άνθρωπο σε δημιουργικό συντελεστή στο χτίσιμο του πολιτισμού.

Όταν παίρνουμε στα χέρια μας μια μετάφραση χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Γιατί εκτός από τα έργα με ολοφάνερη κατώτερη ποιότητα, που καλλιεργούνε τη διαφθορά, ιδιαίτερα τώρα τελευταία ξεφυτρώνουνε μεταφρασμένα πολλά παραπλανητικά έργα, που φιγουράρουνε για προοδευτικά, στο βάθος όμως είναι αντιπροοδευτικά και σκοταδιστικά, επειδή με περίτεχνο τρόπο κηρύχνουνε την απαισιοδοξία, κλονίζουνε την αξία της επιστήμης, καλλιεργούνε τη μυστικοπάθεια, τον αγνωστικισμό ή την ομφαλοσκοπική ωραιοπάθεια, και αντικόβουν έτσι τη δημιουργική δράση και την πρόοδο. Χρέος του προοδευτικού Τύπου και ιδιαίτερα της «ΑΥΓΗΣ»  να καταγγέλνει και να ξεσκεπάζει τα αντιλαϊκά και σκοταδιστικά αυτά έργα.

*

Η μετάφραση για να είναι καλή, πρέπει να είναι δημιουργική. Ο καλός μεταφραστής πρέπει να ξαναδημιουργήσει στη γλώσσα του το έργο που μεταφράζει, να δουλέψει τόσο καλά τη μετάφραση, ώστε ο αναγνώστης να νομίζει πως έχει μπροστά του πρωτότυπο καλογραμμένο έργο και όχι μεταφρασμένο. Δημιουργική λοιπόν μετάφραση θα ειπεί: Να διατυπώσουμε στη γλώσσα μας το ξένο βιβλίο, όπως θα το διατύπωνε ό ίδιος ο ξένος συγγραφέας, αν μητρική του γλώσσα ήταν η γλώσσα μας.

Για να γίνει η μετάφραση δημιουργική, τέσσερεις είναι οι απαραίτητες προϋποθέσεις:

α’). Ο μεταφραστής να καταπιαστεί σοβαρά με τη μετάφραση. Άμα, μεταφράζουμε πρόχειρα και βιαστικά, εκτός από τα άλλα ελαττώματα που θα έχει η μετάφραση, μεγάλος είναι ο κίντυνος να ξεφύγουνε λάθη και να κακοποιήσουμε τις ιδέες του συγγραφέα.

β’). Ο μεταφραστής πρέπει να κατέχει καλά τον επιστημονικό κλάδο, όπου ανήκει το βιβλίο, που πάει να μεταφράσει. Όσο κι αν είναι αυτονόητη η προϋπόθεση τούτη, συχνά βλέπουμε στον τόπο μας μεταφραστές να καταπιάνονται να μεταφράσουνε φιλοσοφικά και επιστημονικά έργα, μολονότι είναι ανίδεοι για τα θέματα αυτά. Όσο φιλότιμη προσπάθεια κι αν κάνουνε, η μετάφρασή τους θα είναι αποτυχημένη.

γ’). Ο μεταφραστής πρέπει να ξέρει καλά την ξένη γλώσσα, απ’ όπου μεταφράζει και ιδιαίτερα να κατέχει τους τεχνικούς και επιστημονικούς όρους, που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. Δεν είναι λίγοι, όσοι καταπιάνονται, με ασυγχώρητη επιπολαιότητα, να μεταφράζουνε, χωρίς να ξέρουνε καλά την ξένη γλώσσα με τυφλοσούρτη το λεξικό. Περίλαμπρα είναι τα μεταφραστικά μαργαριτάρια τους και καταπληχτικές οι παρανοήσεις τους.

δ’) Ο μεταφραστής πρέπει να ξέρει καλά και τη δική του γλώσσα και να έχει καλλιεργημένο το γλωσσικό του όργανο και πλούσιο το γλωσσικό του αίσθημα. Αλλοιώς η μετάφρασή του θα είναι ξερή, ανούσια, ανιαρή.

*

Η μετάφραση για να είναι καλή πρέπει να είναι πιστή. Ο μεταφραστής έχει την υποχρέωση να αποδώσει αυτούσια τα νοήματα και τις ιδέες του συγγραφέα. Αλλοιώς δεν κάνει μετάφραση. Κάνει πλαστογραφία. Ο καλός μεταφραστής ενσαρκώνει τον ξένο συγγραφέα, έτσι που ο αναγνώστης να νομίζει, πως του μιλάει ο ξένος συγγραφέας και του λέει εκείνα που θέλει με τη γλώσσα του μεταφραστή.

Για να αποδώσει πιστά τα νοήματα του συγγραφέα, πρέπει ο μεταφραστής να διαβάσει και να ξαναδιαβάσει προσεχτικά το έργο που θέλει να μεταφράσει, να έχει βαθειά κατανοήσει το περιεχόμενό του και την ώρα που μεταφράζει να ξεκαθαρίζει απόλυτα το νόημα κάθε πρότασης.

Πολλοί μεταφράζουνε λέξη με λέξη. Άλλοι, επειδή μεταφράζουν  βιαστικά και πρόχειρα, δεν πολυσκοτίζονται τι θα βγει από την πένα τους. Άλλοι, όπως μας λένε, μεταφράζουνε λέξη με λέξη από υπερβολική ευσυνειδησία και σεβασμό προς τον ξένο συγγραφέα. Πιστεύουνε, πως μόνο έτσι η μετάφραση είναι πιστή, αδιάφορο αν σκοτώνουνε το ύφος και παρουσιάζουν ακατανόητο πολλές φορές, το κείμενο. Η «λεξική» μετάφραση, η μετάφραση δηλαδή λέξη με λέξη, δεν είναι, δεν μπορεί να είναι ούτε δημιουργική ούτε πιστή. Αντίθετα είναι ο πιο κατάλληλος τρόπος να γελοιοποιήσω τον ξένο συγγραφέα, και να τον παρουσιάσω, πως δεν ξέρει τι λέει. Δεν πρέπει οι «λέξεις» του συγγραφέα να μου δένουνε τα χέρια. Θα χρησιμοποιήσω στη μετάφρασή μου τις λέξεις και τους φραστικούς τύπους της γλώσσας μου, για να αποδώσω δημιουργικά και πιστά τα νοήματα του συγγραφέα.

*

Μα και απόλυτα κατανοητή πρέπει να είναι η μετάφραση. Τα νοήματα του συγγραφέα πρέπει να ξετυλίγονται έτσι διάφανα και καθαρά, ώστε ο αναγνώστης να τα συλλάβει αυτούσια, χωρίς τον παραμικρότερο κίντυνο να παρανοήσει. Δεν επιτρέπεται λοιπόν καμιά σκοτεινή και διφορούμενη φράση, καμιά απρόσεχτη διατύπωση. Χρειάζεται απόλυτος σεβασμός προς τον αναγνώστη.

Πρέπει όλοι να το νοιώσουμε καλά, πως ό,τι γράφουμε και δημοσιεύουμε, είτε πρωτότυπο είναι είτε μετάφραση, δεν το γράφουμε για τον εαυτό μας, όπως λένε πολλοί οπαδοί της «καθαρής τέχνης». Το γράφουμε για τον αναγνώστη και γι αυτό πρέπει να είναι διατυπωμένο με απόλυτη σαφήνεια και καθαρότητα. Κάθε σκοτεινό και δυσνόητα διατυπωμένο δημοσίευμά μας – από το πιο σύντομο ποίημα ως το φιλοσόφημα – αποδείχνει ή πως δεν ξέρουμε να γράφουμε και πρέπει τη γλωσσική τούτη αδυναμία να την ξεπεράσουμε, ή πως εμείς οι ίδιοι μέσα μας δεν έχουμε ξεκαθαρίσει το ζήτημα και δεν έχουμε ξεδιαλύνει το νόημα, και γι αυτό το παρουσιάζουμε δύσμορφο δυσκολογνώριστο  και χρειάζεται να σπάσει ο αναγνώστης το κεφάλι του να μαντέψει τι θέλουμε να ειπούμε. Η σαφήνεια και η καθαρότητα είναι ουσιαστικό γνώρισμα του καλού ύφους, είναι βασική αρετή και στον προφορικό και στον γραφτό λόγο.

*

Μα και μια ακόμη υποχρέωση έχει ο μεταφραστής, άμα θέλει να είναι καλή η μετάφρασή του. Για να είναι καλή η μετάφρασή του, πρέπει να γίνει στη ζωντανή γλώσσα του λαού. Όποιος δε χρησιμοποιεί και στον προφορικό και στο γραφτό λόγο τη ζωντανή δημοτική ούτε σέβεται, ούτε αγαπάει τον ελληνικό λαό. Ίσως να είναι βαρειά η φράση μου τούτη, μα αυτή είναι η αλήθεια. Γιατί όποιος αγαπάει το λαό και αγωνίζεται στο πλευρό του, δεν μπορεί να του μιλάει στη νεκρή καθαρεύουσα, ούτε να περιφρονεί τη ζωντανή γλώσσα του.

Βέβαια, άμα γράφουμε ή μεταφράζουμε στη δημοτική φιλοσοφικά, επιστημονικά και τεχνικά βιβλία συναντούμε κάποιες δυσκολίες. Τι φταίει όμως η γλώσσα του λαού; Αιώνες ολόκληρους ήταν περιφρονημένη και αποκλεισμένη από την πνευματική ζωή και έμεινε ακαλλιέργητη. Και χρειάστηκαν σκληροί αγώνες, για να κυριέψει η δημοτική μερικά από τα φρούρια του λογιοτατισμού. Και χρειάζεται ακόμη σκληρός αγώνας για να εκπορθήσει και τα άλλα κάστρα του σκοταδισμού.

Δε φταίει λοιπόν η ζωντανή γλώσσα του λαού. Φταίνε ιδιαίτερα οι επιστήμονες εκείνοι, πως ενώ διαλαλούνε πως είναι οπαδοί της, την αρνούνται στην πράξη, και είτε από οκνηρία, είτε από δειλία δεν την καλλιεργούν. Οι λιγοστές προσπάθειες που έγιναν ως τώρα, για να υψωθεί η δημοτική σε εκφραστικό όργανο για την επιστήμη, δείχνουν ολοφάνερα, πόση πλαστικότητα και ζωντάνια και δυναμικότητα κλείνει μέσα της η ζωντανή γλώσσα του λαού.

Χρέος όλων μας να μη δειλιάζουμε μπροστά στις γλωσσικές δυσκολίες και να καλλιεργούμε δημιουργικά τη δημοτική. Είναι πολύτιμη για την πρόοδο του ελληνικού λαού και η υπηρεσία τούτη. Και είναι μεγάλη η ευθύνη όλων των οπαδών της δημοτικής, που δεν την καλλιεργούν και, το χειρότερο, που την νοθεύουνε τάχα από σκοπιμότητα.   

ΒΙΒΛΙΑ, ΕΚΔΟΤΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΕΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΡΙΑ

Σημείωμα του κ. Κ.Δ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ

Δημοσιεύθηκε στην «ΑΥΓΗ» 28 Αυγούστου 1955

---

[1] Κοίταξε τη σχετική μελέτη μου στο περιοδικό «ΑΝΤΑΙΟΣ» ΑΡΙΘ. 4-5 Απρίλης-Μάης 1951 σελ. 194-197