ΓΕΝΙΚΗ ΜΟΡΦΩΣΗ

Άρθρο του Κ. Δ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ

Δημοσιεύθηκε στη στήλη«Το εκπαιδευτικό μας πρόβλημα»

 της  εφημερίδας  «Αυγή»     

  Στις 14 και 21 Σεπτεμβρίου 1952

 

Όταν ακούμε τις δύο λέξεις  «γενική μόρφωση» όλοι λέμε μέσα μας, πώς «γενική μόρφωση»  είναι η μόρφωση πού πρέπει να πάρουν γενικά  όλοι οι άνθρωποι. Ενώ «ειδική μόρφωση» είναι η ιδιαίτερη ξεχωριστή μόρφωση, που παίρνουν όσοι ειδικεύονται σ’ ένα επάγγελμα όπως π.χ. ο υδραυλικός, ο ηλεκτρολόγος, ο ναυπηγός, ο γεωπόνος, ο αξιωματικός, ο γιατρός, ο δάσκαλος κ.λ.π.

Φαίνεται λοιπόν πώς συμφωνούμε όλοι. Η συμφωνία όμως είναι τυπική. Γιατί όσοι χρησιμοποιούν τον όρο «γενική μόρφωση» δεν εννοούν το ίδιο πράγμα. Άλλο περιεχόμενο δίνει ο ένας και ο άλλος καθένας με τη στάση που παίρνει στα βασικά κοινωνικά προβλήματα, και την αντίστοιχη με την στάση του αυτή αντίληψη του για το σκοπό και τον προορισμό της παιδείας. Ιδιαίτερα η διαφωνία τούτη είναι χτυπητή ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς.

ΟΧΙ ΡΗΧΗ ΚΑΙ ΑΝΑΙΜΙΚΗ  «ΓΕΝΙΚΗ ΜΟΡΦΩΣΗ»

Κάμποσοι τη θέλουν ρηχή και αναιμική τη «γενική μόρφωση». Περιορίζουν και στενεύουν το περιεχόμενό της.

Για τα παιδιά, λένε, που φοιτούν στο δημοτικό σχολείο – και το σχολείο τούτο είναι το μοναδικό σχολείο για τα παιδιά του λαού- για τα παιδιά, λοιπόν, του λαού, τα βασικά στοιχεία της «γενικής μόρφωσης» είναι η ανάγνωση, η γραφή, οι 4 πράξεις της αριθμητικής και η ορθογραφία. Τα παιδιά, λένε, που θα καταχτήσουν τις δεξιότητες αυτές έχουν πάρει «επαρκή» γενική μόρφωση. Βέβαια, χρειάζεται ακόμη προσθέτουν, να αποκτήσουν τα παιδιά και κάποιες γνώσεις για το φυσικό κόσμο, και να μάθουν και κάτι από την ελληνική ιστορία και την πυργοδέσποινα την καθαρεύουσα. Έτσι συμπληρώνεται, λένε, η γενική μόρφωση.

Γι’ αυτό και στη μεταρρύθμιση της παιδείας που προτείνουν, ζητούν οι δύο ανώτερες τάξεις – η Ε’ και η ΣΤ’ – του δημοτικού σχολείου να πάρουν έντονο επαγγελματικό χρωματισμό και να δώσουν επαγγελματικές γνώσεις στα παιδιά, γεωργικές στ’ αγόρια και οικοκυρικές στα κορίτσια.

Είναι ολοφάνερο πόσο ρηχή και αναιμική είναι η «γενική» τούτη μόρφωση. Τα παιδιά που τελείωσαν το δημοτικό σχολείο, έχουν μάθει ανάγνωση, γραφή, πραχτική αριθμητική και λίγο ορθογραφία. Δεν μπορούμε όμως να ειπούμε πως είναι μορφωμένοι. Οι γνώσεις που απόχτησαν είναι σκόρπιες, άβαθες, ασύνδετες και όχι σπάνια ψευτοεπιστημονικές. Δεν έχουν, λοιπόν, καμιά ιδέα ή έχουν στραβή ιδέα για τη γύρω τους σκληρή πραγματικότητα και τα προβλήματά της. Έτσι τα παιδιά του λαού βγαίνουν από το σχολείο, στολισμένα, αν θέλετε, με κάποια κουρέλια από γνώσεις, ουσιαστικά όμως απροσανατόλιστα για τη ζωή.

Την τόσο ρηχή και αναιμική τούτη «γενική» μόρφωση, ακόμη και μερικοί μεγαλόσχημοι  εκπαιδευτικοί τη βρίσκουν ικανοποιητική για τα παιδιά του λαού. Η αντιλαϊκή τούτη αντίληψή τους, είναι συνέπεια από την πλατύτερη αντίληψή τους για τον προορισμό της παιδείας. Την παιδεία τη θέλουν προνόμιο των λίγων. Τι να την κάνουν, λένε, την παραπανίσια μόρφωση τα παιδιά του λαού; Τους φτάνουν τα λίγα κολυβογράμματα, για να φυτοζωήσουν. Δεν τους χρειάζεται περισσότερο φως! Πρέπει να διαδεχτούν τους γονείς των στη σκληρή και άχαρη δουλειά τους. Αυτός είναι, λένε, ο προορισμός τους. Και για να τα βγάλουν πέρα στη δουλειά τους καλό είναι να τους δώσουμε στο δημοτικό σχολείο και κάποιες επαγγελματικές γνώσεις. Όμως με κάθε τρόπο, τονίζουν, να μη γνωρίσουν τα παιδιά τη γύρω πραγματικότητα! Γιατί  αν τη γνωρίσουν και ζητήσουν να την αλλάξουν; Τι θα γίνουν τότε τα λογής- λογής προνόμια;

ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ «ΓΕΝΙΚΗ ΜΟΡΦΩΣΗ» 

Το ένα σκέλος της μόρφωσης, πού παίρνουν τα παιδιά στη μέση παιδεία, στο γυμνάσιο, για μερικούς μάλιστα το σπουδαιότερο, είναι η ποσοτική μάθηση.

Πολλοί, λοιπόν, ταυτίζουν την ποσοτική μάθηση με τη «γενική μόρφωση». Μεγάλο το λάθος τους. Δεν έχει καμιά σχέση η ποσοτική μάθηση με τη «γενική μόρφωση». Είναι κάτι πολύ διαφορετικό. Και κάνουν το λάθος τούτο, γιατί θέλουν την παιδεία αριστοκρατική. Δε θέλουν να καταλάβουν, πως η παιδεία ένα προορισμό έχει: να βοηθήσει το λαό, να γίνει όργανο στα χέρια του, για να ικανοποιήσει τις υλικές και πνευματικές ανάγκες του.

Η ποσοτική μάθηση έχει δύο μορφές. Η πρώτη μορφή της είναι η εγκυκλοπαιδική μάθηση.  Τα παιδιά, που φοιτούν στο γυμνάσιο, μαθαίνουν, ο θεός ξέρει με πόσα βάσανα, χίλια δυό πράγματα για τη φύση, για τα ζώα, τα φυτά και το ανθρώπινο σώμα, αποστηθίζουν βουνά και ποτάμια, πολιτείες και βουνά, παρ’ όλη όμως τη ψευτοπολυμάθειά τους, δεν είναι πραγματικά μορφωμένα. Οι γνώσεις τους είναι σκόρπιες ασύνδετες και τις περισσότερες φορές άχρηστο βάρος στη μνήμη τους.

Η δεύτερη μορφή της ποσοτικής μάθησης είναι ο ιστορισμός. Σωστός βραχνάς για τα παιδιά. Η μέση παιδεία κρατάει τα παιδιά, ολόκληρα χρόνια, καρφωμένα στα περασμένα. Μαθαίνουν  τα παιδιά χίλιες δυό λεπτομέρειες  για τη περασμένη ζωή, μπουκώνουν τη μνήμη τους με ονόματα, τοποθεσίες και χρονολογίες, μένουν όμως βυθισμένα στην άγνοια για τη σύγχρονη ζωή και τα προβλήματά της . Τα παιδιά δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν τα κοινωνικά φαινόμενα, ούτε μπορούν να συλλάβουν με το μυαλό τους την πορεία, που βάδισε η κοινωνία στην εξέλιξη της. Βγαίνουν από το γυμνάσιο και είναι ανίκανα να αντιμετωπίσουν τη ζωή. Τους λείπει η  «γενική μόρφωση».

Η ποσοτική μάθηση είναι άβαθη και άγονη διακοσμητική μάθηση. Οι γνώσεις που παίρνουν τα παιδιά δεν αφομοιώνονται, δεν μετουσιώνονται, δε γίνονται κίνητρο για τη δημιουργική δράση των παιδιών, δε γονιμοποιούν τις σωματικές και τις ψυχικές τους ικανότητες. Αντίθετα συμπιέζουν με το βάρος τους την πλαστικότητα της παιδικής ηλικίας, αντικόβουν και πολλές φορές παραλύουν τον ψυχικό δυναμισμό της νεολαίας  μας.

ΨΕΥΤΟΚΛΑΣΣΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ «ΓΕΝΙΚΗ ΜΟΡΦΩΣΗ»

Το άλλο μέρος της μέσης παιδείας είναι ο ψευτοκλασσικισμός, η πιο βαριά κατάρα για τα παιδιά. Και όμως πολλοί, ακόμη και σήμερα, μέσα στη κοσμογονία που γίνεται όχι μακριά μας  εξακολουθούν να ταυτίζουν τον ψευτοκλασσικισμό με τη «γενική μόρφωση». Πιστεύουν, πως δεν μπορεί  να είναι κανείς μορφωμένος, αν δεν έχει αποθηκέψει στο μυαλό του τους κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γλώσσας. Η αρχαία γραμματική και το συντακτικό είναι, λένε, το σπουδαιότερο όπλο για ν’ αντιμετωπίσουν  τα παιδιά νικηφόρα τη ζωή!!

Βέβαια ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός κλείνει μέσα του πολύτιμα γόνιμα στοιχεία για τη «γενική μόρφωση» της νεολαίας. Η σημερινή όμως μέση παιδεία μας, το σημερινό μονοκόμματο γυμνάσιο, δε δίνει στα παιδιά τα γόνιμα αυτά στοιχεία. Δεν ενδιαφέρεται για το ελληνικό πνεύμα. Ενδιαφέρεται για το νεκρό τύπο.

«Γενική μόρφωση» και ψευτοκλασσικισμός είναι δύο ασυμβίβαστα πράγματα. Η αληθινή «γενική μόρφωση»  εξοπλίζει τη νεολαία, τροφοδοτεί  και ζωογονεί τη δημιουργική της δράση. Αντίθετα ο ψευτοκλασσικισμός είναι ψυχοκτόνος. Συνθλίβει τη νεολαία και αποξεραίνει τη εσωτερική πηγή της.

Ποια είναι, λοιπόν τα κριτήρια για τη «γενική μόρφωση» και ποιο το περιεχόμενό της; Για το ζήτημα τούτο θα μιλήσω στο επόμενο σημείωμα μου.

Β΄

Είδαμε στο προηγούμενο σημείωμα μου πόσο ρηχή και αναιμική είναι η «γενική μόρφωση» που παίρνουν τα παιδιά του λαού στο δημοτικό σχολείο. Είδαμε ακόμη, πως κάνουν μεγάλο λάθος, όσοι ταυτίζουν την ποσοτική μάθηση και τον ψευτοκλασσικισμό με τη «γενική μόρφωση». Η ποσοτική μάθηση είναι κάτι πολύ διαφορετικό από τη «γενική μόρφωση».

 Ο ψευτοκλασσικισμός πάλι και η «γενική μόρφωση» είναι δύο πράγματα πέρα για πέρα ασυμβίβαστα.

Τι είναι, λοιπόν, η «γενική μόρφωση»; Ποια είναι τα κύρια γνωρίσματά της; Και πιο το περιεχόμενό της; Το ζήτημα τούτο είναι πολύ σπουδαίο. Βρίσκεται σε άμεση στενή σχέση με τη μεταρρύθμιση της παιδείας μας.

Η ιστορία της παιδείας μας  μας δείχνει καθαρά, πως τη σωστή απάντηση στο ερώτημά μας θα μας τη δώσουν μόνον οι πραγματικά προοδευτικοί εκπαιδευτικοί, που αγωνίζονται για την υλική ευημερία και την πνευματική ανύψωση του λαού. Όλοι οι άλλοι έχουν ολότελα παρανοήσει τον αληθινό προορισμό της Παιδείας, και ή στενεύουν και κάνουν αναιμική τη «γενική μόρφωση» ή την παραμορφώνουν και μας την παρουσιάζουν αγνώριστη.

ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΖΩΗ   

Ξεκινάμε από τη βασική αντίληψη, πως η παιδεία είναι αναφαίρετο δικαίωμα του ελληνικού λαού. Προορισμός της είναι να βοηθήσει αποτελεσματικά το λαό, για να ικανοποιήσει τις υλικές και πνευματικές ανάγκες του.

Το  πρώτο γνώρισμα: Ώστε: Όλα τα παιδιά πρέπει έτσι να μορφωθούν, για να αντιμετωπίσουν με άρτιο εξοπλισμό τη ζωή και τα προβλήματά της. Τα βασικά στοιχεία για τον εξοπλισμό τους πρέπει να τους τα δώσει η «γενική μόρφωση». Το πρώτο λοιπόν κύριο γνώρισμά της είναι ο εξοπλισμός για τη ζωή.

Άρα:  α΄. Τα παιδιά πρέπει να αποχτήσουν μόνο  τις δεξιότητες και τις γνώσεις εκείνες, πού θα τα εξοπλίσουν για τη ζωή. Από τη σημερινή όμως ύλη, πού διδάσκεται στα σχολεία και προπάντων στο γυμνάσιο, η περισσότερη παρεμποδίζει και βλάφτει τον εξοπλισμό των παιδιών, (π.χ. η αρχαία γραμματική και το συνταχτικό, η λατινική γλώσσα, χίλιες δυό λεπτομέρειες από την ιστορία, τη γεωγραφία και τόσα άλλα). Όλο αυτό το περιττό και βλαβερό υλικό δεν έχει καμιά σχέση με τη «γενική μόρφωση» και πρέπει να ξεκαθαριστεί.

 β’. Η «γενική μόρφωση» δεν μπορεί να είναι διακοσμητική. Κριτήριο για την αξία του μορφωμένου, δεν είναι η εξωτερική του  παράσταση, με όσα στολίδια κι’ αν είναι στολισμένος. Τα ρούχα δεν κάνουν τον άνθρωπο.

γ’. Και η «γενική μόρφωση» είναι μία και ενιαία. Θ’ αρχίσει λοιπόν από το νηπιαγωγείο, θ’ απλωθεί και θα κυριαρχήσει σ’ ολόκληρο  το οχτάχρονο δημοτικό σχολείο, θα συνεχιστεί, παράλληλα με τη διαφοροποιημένη ειδική μόρφωση, στη μέση παιδεία, μα δε θα σταματήσει εδώ, όπως γίνεται σήμερα, παρά θα εξακολουθήσει και στα πανεπιστήμια. Ο μορφωτικός όμως εξοπλισμός μας πρέπει να συμπληρώνεται και ν’ ανανεώνεται αδιάκοπα. Γι’ αυτό και η «γενική μόρφωση» πρέπει να εξακολουθήσει σ’ όλη μας τη ζωή.

Το δεύτερο γνώρισμα: Η παιδεία πρέπει να εξοπλίσει τη νέα γενιά και το λαό για τη ζωή. Για τη σύγχρονη, φυσικά, ζωή. Εκεί μέσα στη σύγχρονη ζωή θ’ αναπτύξει η νέα γενιά τη δημιουργική της δράση, για να χτίσει την ευτυχία τη δική της και του λαού. Να δώσει πλούσια το φώς στα παιδιά να ιδούν, να κατανοήσουν και να γνωρίσουν βαθειά  τη σύγχρονη κοινωνία και τα προβλήματά της, για ν’ ανοίξουν τον δρόμο για την πρόοδο, τούτο είναι το δεύτερο κύριο γνώρισμα της «γενικής μόρφωσης».

Άρα : α’. Για να γνωρίσουν τα παιδιά τη σύγχρονη κοινωνία, και να κατανοήσουν την πορεία, τις αιτίες και τους παράγοντες της εξέλιξής της απαραίτητες είναι η επιστημονική κοινωνιολογία, και η πολιτική οικονομία. Οι δύο αυτές επιστήμες που λείπουν ολότελα σήμερα  από την Παιδεία μας, πρέπει να γίνουν ένα από τα θεμέλια για τη «γενική μόρφωση».

β’ . Ο ιστορισμός και ο ψευτοκλασσικισμός  αποξενώνουν τα παιδιά από τη σύγχρονη ζωή. Είναι και οι δύο φυγή από την πραγματικότητα και γίνονται φραγμός στην πρόοδο. Πρέπει λοιπόν να αποδιωχτούν οπωσδήποτε από την παιδεία μας.

γ’ . Φυσικά δε θ’ αγνοήσουμε τα περασμένα. Τα παιδιά πρέπει να παρακολουθήσουν την πορεία της ιστορίας, να ιδούν τις κινητήριες δυνάμεις, και να καταλάβουν πως γεννήθηκαν και γιατί δεν λύθηκαν τα σημερινά ζωτικά προβλήματα, να ιδούν δηλαδή ποιες είναι οι αιτίες που εμποδίζουν την προοδευτική λύση τους.

Ολοφάνερα λοιπόν, πως πρέπει ν’ αλλάξει ριζικά το περιεχόμενο και η διδασκαλία της ιστορίας μας στα σχολεία μας και στο Πανεπιστήμιο.

δ’ . Από τα περασμένα θα πάρουμε μόνο τα γόνιμα στοιχεία, τις γόνιμες καταχτήσεις του ανθρώπου. Είναι πολύτιμα. Θα μας βοηθήσουν να χτίζουμε και ν’ αναπτύσσουμε τον πολιτισμό μας.

Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗ «ΓΕΝΙΚΗ ΜΟΡΦΩΣΗ»    

Το πρώτο γνώρισμα : Το σπουδαιότερο όργανο, πού δημιούργησε και αδιάκοπα τελειοποιεί ο άνθρωπος, για να ικανοποιεί τις ανάγκες του, είναι η επιστήμη. Φανερό, πως με την επιστήμη πρέπει να εξοπλίσει τα παιδιά η «γενική μόρφωση» και επάνω στη επιστήμη πρέπει να θεμελιωθεί. Το τρίτο λοιπόν  κύριο γνώρισμα της «γενικής μόρφωσης» είναι ο επιστημονισμός.

Δεν πρόκειται, βέβαια, τα παιδιά ν’ αποθηκέψουν στο κεφάλι τους όλες τις επιστήμες, δεν πρόκειται να γίνουν εγκυκλοπαιδικά λεξικά. Η «γενική μόρφωση» θα δώσει στα παιδιά  τις βασικές καταχτήσεις της επιστήμης, τους βασικούς νόμους για τη φύση, τη ζωή και την κοινωνία, και προπάντων θα καλλιεργήσει στη νεολαία το αληθινό επιστημονικό πνεύμα. Τα παιδιά πρέπει να μάθουν ν’ αντικρύζουν όλα τα φαινόμενα και  στη  φύση και στη κοινωνία με το φώς της αληθινής επιστήμης.

Άρα : α’. Χρέος έχει σήμερα η «γενική μόρφωση» να γκρεμίσει κάθε πρόληψη, οποιαδήποτε κι αν είναι η πηγή της, να ξεσκεπάσει κάθε μυστικισμό, ιδιαίτερα άμα παρουσιάζεται με ψευτοεπιστημονικό φόρεμα, και γενικά να χτυπήσει κάθε προσπάθεια, που κάνει η αντίδραση, για να μειώσει την αξία της επιστήμης και να κλονίσει την εμπιστοσύνη.

β’ . Χρέος έχει ακόμη η «γενική μόρφωση» να ξεριζώσει και τη παθητική αδράνεια και τη μοιρολατρεία. Τα παιδιά πρέπει να ιδούν πως και η φύση και η κοινωνία βρίσκονται σε αδιάκοπη αλλαγή και ανανέωση, και πως ο άνθρωπος παίζει στην πορεία αυτή ενεργητικό ρόλο. Τα παιδιά, λοιπόν, πρέπει να νιώσουν, πως κρατούν την τύχη στα χέρια τους, για να γίνουν καταλυτές και οικοδόμοι.

γ’. Μα και το διαζύγιο της θεωρίας με την πράξη, που έχει απόλυτα κυριαρχήσει στην παιδεία μας, πρέπει να καταργηθεί. Τα παιδιά πρέπει να καταλάβουν, πως θεωρία και πράξη είναι οργανικά και αδιάσπαστα ενωμένες. Η επιστήμη γεννήθηκε από τη ζωή και τροφοδοτείται από τη ζωή, και η θεωρία βγήκε από την πράξη, και η πράξη είναι το κριτήριό  της. Οι γνώσεις  λοιπόν δεν έχουν δική τους υπερκόσμια αξία. Προορισμός τους είναι να γονιμοποιούν τη δημιουργική δράση του ανθρώπου. Και τότε μόνον έχουν αξία, άμα προάγουν τη ζωή και ανοίγουν το δρόμο για την πρόοδο.